Ciclipéid: A-B

NÓTA: Rinne mé mo dhicheall le cloí le téarmaíocht Fhoclóir na Réalteolaíochta. Nuair nach raibh a dhath le fáil san Fhoclóir, chuaigh mé ar lorg an téarma i saothar Mhatt Hussey.

Abhac nó abhacréalta a thugtar ar réalta nach fathach d'aon chineál í. Mar sin is abhaic iad réaltaí an phríomhsheichimh agus na cinn atá níos lú ná iad siúd féin. Is abhacréalta í an Ghrian s'againn, mar shampla.

Rud eile é abhac bán, nó is éard a bhíos i gceist lena leithéid ná réalta atá i bhfad níos dlúithe ná réaltaí an phríomhsheichimh – go bunúsach cé go mbíonn an t-abhac bán tipiciúil ar aon mhéid leis an Domhan bíonn sé ar aon mhais leis an nGrian. Tá réalta den chineál sin bán toisc go bhfuil sí te. Níl an teas seo ag teacht ó aon imoibriú núicléach, áfach – níl ann ach iarsmaí teasa ó na laethanta a bhí an réalta gníomhach go fóill.

Abhac donn atá i gceist leis an abhac nach bhfuil in ann comhleá hidrigin a haon a choinneáil ag imeacht, is é sin, an t-imoibriú núicléach is dual do réaltaí an phríomhsheichimh. Creidtear áfach go mbíonn comhleá de chineál eile ar siúl sna habhaic dhonna, comhleá hidrigin a dó (deoitéiriam) mar shampla.

An Abhainn nó Eridanus a thugtar ar an réaltbhuíon mhór fhada atá dingthe idir an Bodach, an Tarbh, an Míol Mór, an Fhoirnéis, an Féinics, an Clog, an Siséal agus an Giorria.

Tá an réalta is gile sa réaltbhuíon, Alpha Eridani nó Achernar, suite ag deireadh theas na hAbhann, agus a hainm féin bunaithe ar na focail Araibise a chiallaíos ”deireadh na habhann”. Réalta bhánghorm í Achernar, agus is impleacht dó sin go bhfuil sí an-te, ach ní fathachréalta í – le fírinne tá sí chomh geal sin toisc go bhfuil sí suite réasúnta cóngarach dúinn, céad go leith de sholasbhlianta.

Tá Beta Eridani nó Cursa (leagan Laidinithe den fhocal Araibise a chiallaíos ”stól coise”) suite faoi naoi solasbhliana is ceithre scór dínn. Tá sí dhá oiread chomh trom leis an nGrian, agus cúig oiread is fiche chomh lonrúil. Is A-réalta í, is é sin, réalta the bhán.

Fathach M-aicme, nó fathach dearg, atá i nGamma Eridani, nó Zaurak (”Bád” as Araibis). Réalta phríomhsheichimh a bhí inti ar dtús, ach tá sí iompaithe ina fathach, mar a dhéanfas an Ghrian s’againn i ndeireadh ama. Réalta athraitheach í. Tá sí suite faoi dhá chéad solasbhliain dínn.

K-réalta í Delta Eridani, agus í díreach ar tí iompú ina fathachréalta. Tá sí beagáinín níos troime ná an Ghrian, agus í suite sách gar dúinn, nó níl sí ach faoi thríocha solasbhliain dínn. Réalta athraitheach í.

Réalta thábhachtach de chuid na hAbhann í Epsilon Eridani nó Ran, nó tá sí ar an réalta is gaire dúinn a bhfuil pláinéad aici, de réir mar a chreidtear. Tá a lán astaróidigh agus mionábhar eile ag dul timpeall na réalta seo chomh maith. Níl sí ach faoi dheich solasbhliana dínn, agus í beagáinín níos lú ná an Ghrian, de réir na maise agus an trastomhais de. Tá an Ghrian trí oiread chomh lonrúla ná Epsilon Eridani, ach tá réaltghaoth Epsilon Eridani tríocha oiread chomh láidir agus an ghrianghaoth. Réalta K-aicme í Epsilon Eridani, is é sin, beagáinín níos fuaire ná an Ghrian.

Tá réigiún mór folamh, Folús na hAbhann, le haithint i dtreo na réaltbhuíne seo chomh maith – is é sin, réigiún spáis nach féidir réaltraí ná réadanna eile a fheiceáil ann.

Ábhar idir-réaltach a thugtar ar an damhna atá ar fáil sa spás idir na réaltaí. Gás is mó a bhíos ann, agus hidrigin atá sa chuid is mó den ghás seo – nócha faoin gcéad, a bheag nó a mhór. Héiliam atá sa chuid eile, chomh maith le hiarsmaí beaga de dhúile eile. Sa bhreis ar na cineálacha éagsúla gáis tá dusta ann. Bíonn dlús an ábhair idir-réaltaigh iontach éagsúil, agus é ag brath ar an teocht ach go háirithe: an áit a dtéann sé i bhfuacht téann sé chun dlúis. Ar meán tá adamh amháin i gceintiméadar ciúbach amháin den ábhar idir-réaltach, ach mar a dúradh bíonn sé difriúil i dtimpeallachtaí difriúla. Ianaítear an t-ábhar idir-réaltach timpeall na réaltaí ”óga” teo.

Acamar an t-ainm traidisiúnta ar Theta Eridani, ceann de na réaltaí is tábhachtaí i réaltbhuíon na hAbhann. Cosúil le hAchernar, tá ainm Acamar bunaithe ar na focail Araibise a chiallaíos ”Deireadh na hAbhann”, agus tá Acamar agus Achernar suite réasúnta cóngarach dá chéile mar a fheictear dúinn féin sa réaltbhuíon iad. Déréalta í Acamar, ach is mar A-réaltaí a aicmítear an dá chomhréalta ó thaobh an speictrim de – mar sin is réaltaí teo bána nó bánghorma iad. Tá Acamar suite tuairim is céad is trí scór de sholasbhlianta uainn. Réaltaí príomhsheichimh iad an dá chomhréalta, agus níl mórán difríochta eatarthu ó thaobh na maise de: timpeall ar dhá oiread go leith de mhais na Gréine atá i ngach ceann acu.

Achernar atá ar an réalta is gile san Abhainn, agus is é is brí leis an ainm ná Deireadh na hAbhann – tá an t-ainm sin bunaithe ar an Araibis. B-réalta atá in Achernar de réir a speictrim, is é sin, réalta the ghorm. Tá sí ag dul timpeall ar a hais chomh sciobtha is nach bhfuil sí róchosúil le liathróid a thuilleadh – dhealrófá le milseán den déanamh Smarties í dháiríre. Sféaróideach oblátach a thugtar ar a leithéid de chruth. Tá sí suite faoi chéad is dhá scór de sholasbhlianta dínn, a bheag nó a mhór, agus í seacht n-oiread chomh trom leis an nGrian s'againn. Scéal eile é áfach go sáraíonn sí lonrachas na Gréine glan oscartha ar fad: tá Achernar breis is trí mhíle oiread níos gile ná í. Is déréalta í Achernar, agus leathbhádóir ag an bpríomhréalta nach bhfuil ach dhá Ghrian-mhais inti. Achernar B a thugtar ar an gcomhréalta seo, agus í ag dul timpeall na príomhréalta faoi dhá aonad réalteolaíoch déag di, a bheag nó a mhór.

Achtainiam a thugtar ar dhúil cheimiceach uimhir a 89, a chuireas tús le sraith na n-achtainídí, nó na n-achtanóideach, i dtábla peiriadach na ndúl. Níl ach iseatóip radaighníomhacha ag an achtainiam, agus níl ach iarsmaí de le fáil sa dúlra, mar thruailleán i mianraí úráiniam. Is é achtainiam a 227 an t-iseatóp is cobhsaí dá bhfuil aige, nó tá sí breis is fiche bliain ar leathré, ach is é achtainiam a 225 an t-iseatóp is mó a úsáidtear – mar fhoinse radaíochta sa radaiteiripe, is é sin, le cealla ailse a mharú. Pé achtainiam a theastaíos táirgtear go saorga in imoibreoirí núicléacha é. Foinse radaíochta é an t-achtainiam a úsáidtear uaireanta le cealla ailse a mharú. Miotal é an t-achtainiam, agus le teacht na hoíche is féidir loinnir ghorm a aithint timpeall ar gach cnap achtainiam, ós rud é go mbíonn na cáithníní radaíochta ag bualadh na móilíní san aer.

Tagann alfa-mheath agus béite-mheath araon ar achtainiam a 227. Na hiseatóip atá níos troime, is fearr leo an béite-mheath, agus na cinn atá níos éadroime, is dual dóibh an t-alfa-mheath. Maidir le hachtainiam a 226, is féidir leis alfa-mheath, béite-mheath nó leictreonghabháil a dhéanamh.

Ó thaobh na n-airíonna ceimiceacha de, tá an t-achtainiam cosúil go maith leis an lantanam, an dúil atá suite os a chionn sa tábla peiriadach. Is é +3 an staid ocsaídiúcháin a bhíos ag an achtainiam (agus ag an lantanam) ina chuid comhdhúl: mar sin tá tríchlóiríd AcCl₃, tríbhróimíd AcBr₃, trífhluairíd AcF₃ agus seisce-ocsaíd (nó trí-ocsaíd dé-achtainiam) Ac₂O₃ ann.

Tugtar ”sraith achtainiam” nó ”cascáid achtainiam” ar an meathshlabhra is dual do phlútóiniam a 239. Ceann de na céimeanna idir eatarthu é achtainiam a 227 sa slabhra seo.

Achtanaiméadar a thugtar ar ionstraim a thomhaiseas cumhacht na radaíochta – go bunúsach, bíonn imoibriú ceimiceach i gceist a gcuireann solas nó cineál eile radaíochta luas faoi, agus ansin aithnítear an chumhacht ar thorthaí an imoibrithe.

Achtanóideach nó achtainíd – Is iad na hachtanóidigh nó na hachtainídí na dúile a thagas i ndiaidh an achtainiam i dtábla peiriadach na ndúl. Is é an lárainciam (Lr) an ceann deireanach acu. Tá sé idir eatarthu cé acu a áirítear an t-achtainiam féin orthu nó nach n-áirítear. Seo iad na hachtanóidigh:

Dúil	Siombail cheimiceach	Uimhir na dúile	Meáchan adamhach (nó an t-iseatóp is cobhsaí)
Achtainiam	Ac	89	(227)
Tóiriam	Th	90	232.04
Prótachtainiam	Pa	91	231.04
Úráiniam	U	92	238.03
Neiptiúiniam	N	93	(237)
Plútóiniam	Pu	94	(244)
Aimeiriciam	Am	95	(243)
Ciúiriam	Cm	96	(247)
Beircéiliam	Bk	97	(247)
Calafoirniam	Cf	98	(251)
Éinstéiniam	Es	99	(252)
Feirmiam	Fm	100	(257)
Meindiléiviam	Md	101	(258)
Nóbailiam	No	102	(259)
Láirinciam	Lr	103	(266)

Mar is léir ón tábla thuas, is dúile radaighníomhacha iad na hachtanóidigh, agus is beag is féidir a rá faoi na cinn deireanacha acu: mar shampla, is í an leathré atá ag an iseatóp is cobhsaí atá ag an láirinciam ná aon uair déag, agus dá réir sin, tá sé deacair dainséarach taighde a dhéanamh ar airíonna ceimiceacha na dúile, nó tagann meath ar do chuid láirinciam go tiubh, agus an t-eiseamal chomh te ag astú radaíochta uaidh is go bhfuil trealamh trom cosanta de dhíth ort. Ón taobh eile de, tá leathré an úráiniam agus an tóiriam chomh fada is go bhfuil siad ar fáil go nádúrtha sa dúlra, agus mar sin is féidir meáchan adamhach a áireamh, a shocrú is a shainiú dóibh. Maidir leis an bprótachtainiam, is í an leathré atá ag an iseatóp is fadsaolaí aige ná breis is tríocha míle bliain, agus é ar fáil mar thruailleán in úráiniam an dúlra agus mar dhramhaíl sna himoibreoirí núicléacha.

Acoindrít a thugtar ar dhreigít (cloch a thit ón spéir) nach bhfuil coindriúil le haithint uirthi. Is éard atá i gceist le coindriúl ná deoir bheag cloiche a ghreamaigh den dreige amuigh sa spás. Acoindrítí iad na dreigítí a tháinig ón nGealach agus ó Mhars, mar shampla. Bíonn na hacoindrítí cosúil le basalt (bruthcharraig) an Domhain.

Acróiniciúil: An réalta a tháinig chun radhairc ó scáth na léaslíne thoir díreach nuair a bhí an Ghrian ag dul faoi, deirimid go ndearna sé éirí acróiniciúil.

Acrux an t-ainm atá ar an réalta is gile i gCros an Deiscirt. Córas ilréaltach atá ann i ndáiríre, agus é suite faoi thrí chéad is fiche solasbhliain dínn, sin nó céad parsoic.

Acuairidí: Dreigechith iad na hAcuairidí atá le feiceáil i réaltbhuíon Iompróir an Uisce (réaltbhuíon an Uisceadóra), nó Aquarius. Le fírinne ní aon dreigechith amháin iad na hAcuairidí: aithnítear seacht ndreigechith éagsúla, ar a laghad, a bhíos ag teacht as pointe (radaí) éigin sa réaltbhuíon sin. Is dócha gurb iad na hEta-Acuairidí an cith is clúití acu: bíonn siad le feiceáil i Mí an Aibreáin agus i Mí na Bealtaine. Creidtear gur bhain imtharraingt na Gréine na dreigí áirithe seo ó scuabréalta Halley na céadta bliain ó shin.

Adamh: An t-aonad is lú d'aon dúil cheimiceach. De réir na tuisceana atá againn ar an adamh inniu, tá croíleacan nó núicléas ag an adamh agus an chuid is mó dá mhais comhchruinnithe ansin. Tá an núicléas comhdhéanta as dhá chineál cáithníní: prótóin agus neodróin. Tá lucht leictreach deimhneach ag an bprótón, ach níl aon chineál lucht leictreach ag an neodrón. Núicléóin a thugtar ar an dá chineál cáithníní in éineacht. Is dual do luchtanna leictreacha den chineál céanna an ruaig a chur ar a chéile, agus mar sin tá fórsa i bhfad níos láidre ná an t-éaradh leictreach de dhíth leis an núicléas a choinneáil le chéile. Seo an fórsa láidir, nó an fórsa núicléach.

Taobh amuigh den núicléas atá an néal leictreon. Tá an leictreon i bhfad níos éadroime ná an prótón – is ionann mais aon phrótón amháin agus mais dhá mhíle leictreon, beagnach. An lucht leictreach atá ag an leictreon, is lucht diúltach é a neodraíos aon phrótón amháin. Níl lucht leictreach ar bith ag an adamh sa bhunstaid, agus mar sin, is ionann líon na bprótón agus líon na leictreon. Is é líon na bprótón a shocraíos líon na leictreon, agus is é líon na leictreon (nó struchtúr an néil) a shocraíos saintréithe ceimiceacha na dúile a mbaineann an t-adamh léi.

Tá ordú agus eagar ar leith ar an néal leictreon agus é bunaithe ar cheithre chandamuimhir, mar a thugtar orthu: an phríomh-chandamuimhir a shocraíos cén sceall leictreonach ar a bhfuil an leictreon suite; an chandamuimhir asamatach a shainíos an fo-sceall (an leibhéal fuinnimh taobh istigh den sceall), ar an gcandamuimhir mhaighnéadach a aithnítear fithiseán an leictreoin, agus an chandamuimhir guairne a deir cé acu den dá leictreon san fhithiseán sin atá ann. Deir prionsabal Pauli (a fuair a ainm i ndiaidh Wolfgang Pauli, fisiceoir Gearmánach) nach féidir le dhá leictreon i néal an adaimh chéanna na candamuimhreacha céanna go léir a bheith acu.

Is iad na luachanna a cheadaítear don phríomh-chandamuimhir ná 1, 2, 3... Más ionann n agus an phríomh-chandamuimhir, is ionann luachanna na candamuimhreach asamataí (l) agus 0, 1, 2,...(n – 1). Más ionann l agus an chandamuimhir asamatach, is iad na luachanna a cheadaítear don chandamuimhir mhaighnéadach ná 0, +1, -1, +2, -2,...l, -l. Maidir leis an gcandamuimhir guairne, níl ach dhá luach ar fáil di: ½ agus -½.

Ní mór cuimhne a choinneáil air gur cineál simpliúchán í an tsamhail seo féin den adamh. Tá sé bunaithe ar an adamh hidrigine, nach bhfuil ach aon leictreon amháin ann. Tá sé réasúnta furasta cur síos matamaitice a thabhairt ar chóras chomh simplí sin nach bhfuil ann ach dhá réad agus iad ag idirghníomhú. Rachadh sé thar acmhainn an mhatamaiticeora féin, áfach, an idirghníomhaíocht idir na leictreoin éagsúla a chur san áireamh, abair, in adamh na hocsaigine féin (ocht leictreon ar fad) gan trácht ar adaimh na ndúl is troime amuigh (an t-úráiniam, abair, agus dhá leictreon déag is ceithre scór aige).

Is féidir leis na hadaimh naisc cheimiceacha a cheangal dá chéile. Is iad an dá chineál nasc ná an nasc comhfhiúsach agus an nasc ianach. Is éard atá i gceist leis an nasc comhfhiúsach ná comh-leictreondís (agus comhfhithiseán) dhá adamh – tugann gach adamh leictreon amháin uaidh don chomhfhithiseán. Más nasc ianach atá ann, is éard atá i gceist leis ná go bhfuair adamh amháin leictreon ar iasacht ó adamh eile. Is ionann sin is a rá go ndearnadh ian deimhneach den adamh a thug an leictreon uaidh, agus gur iompaigh an t-adamh eile ina ian diúltach. Is dual don lucht leictreach diúltach an lucht leictreach deimhneach a aomadh (a tharraingt chuige) agus a mhalairt, agus is é an comhaomachán sin is bunús leis an nasc ianach.

Adamh cianaosta: Ba é an fisiceoir Francach Georges Lemaître (1894-1966) an chéad duine ar rith smaoineamh na hOllphléisce leis. É féin thug sé ”hipitéis an adaimh chianaosta” air. Dúirt sé go raibh a leithéid de rud ann i dtús stair na hollchruinne agus ”adamh cianaosta” nó ”ubh chosmach”, agus gurb as an adamh cianaosta seo a d'eascair an ollchruinne.

Adhara: Is é Adhara, nó Epsilon Canis Majoris, an dara réalta is gile i réaltbhuíon an Mhadra Mhóir. Tá sé suite faoi 430 solasbhliain dinn, agus is déréalta é. Maidir leis an aicme speictreach, is B-réalta í príomhréalta an chórais, agus mar sin, is réalta an-te í agus dath bánghorm inti. Tá Adhara le feiceáil i mbratach na Brasaíle freisin, agus é ag seasamh do stát Tocantins.

Adonis: Ceann de na hastaróidigh neas-Domhain é Adonis, is é sin, is astaróideach é a thagas an-chóngarach don Domhan s'againn ar a fhithis timpeall na Gréine. Ón taobh eile de, tá a chianphointe suite tuairim is cúig chéad milliún ciliméadar ón nGrian (tá an Domhan timpeall is céad is caoga milliún ciliméadar ón nGrian). Tógann sé beagnach trí bliana ar Adonis imrothlú amháin timpeall na Gréine a chríochnú. Ba é an réalteolaí Beilgeach Eugène Delporte a chuir an chéad sonrú san astaróideach seo, thiar sa bhliain 1936. Creidtear go bhfuil sé timpeall is ciliméadar amháin ar trastomhas.

Aeón: Sa réalteolaíocht is ionann aeón agus billiún (mórmhilliún) bliain (1,000,000,000 bliain).

I dteoiric na cruinne ascalaí, glactar leis go dtiocfaidh deireadh le fairsingiú na cruinne agus go dtosóidh an chruinne ag crapadh chuici féin arís, go dtí go dtitfidh sí isteach in aon phonc amháin – an ollbhrúisc a thugtar air seo. Ansin tiocfaidh ollphléasc eile. Duine de na cosmeolaithe ba mhó a rinne forbairt ar an teoiric seo, mar atá, an fisiceoir Sasanach Roger Penrose, thug seisean aeón ar an tréimhse ama idir dhá ollphléasc.

Aerailít: malairt ainm ar dhreigít. ”Cloch ón aer” is brí leis an bhfocal seo, go bunúsach.

Aeranomaíocht: Is éard atá i gceist leis an aeranomaíocht ná taighde ar uachtar an atmaisféir – ar an teirmisféar agus ar an méisisféar – go háirithe ar na díluchtuithe leictreacha thuas ansin.

Aeraspás: Tagraíonn an focal aeraspás d'iarrachtaí na ndaoine eitilt a dhéanamh san aer nó sa spás agus do na scileanna innealtóireachta a bhaineas leo. Ní mór é a choinneáil scartha ón aerspás a thagraíos don aer os cionn áit ar leith – os do chionn féin, cuir i gcás.

Aerastad: Tugtar aerastad ar theorainn an atmaisféir ó thaobh na heitlíochta de – is é sin, nuair a shroichfeas gnátheitleán an t-aerastad, ní bheidh fórsa ardaithe faoi na sciatháin a thuilleadh, chomh tanaí is atá an t-aer thuas ansin.

An tAerchaidéal: Réaltbhuíon é an tAerchaidéal nó Antlia atá dingthe idir an Ceinteár, an Phéist Uisce, na Seolta agus Compás an Mhairnéalaigh. Ba é Nicolas Louis de Lacaille a d'ainmnigh an réaltbhuíon seo agus a shainigh mar réaltbhuíon ar leith í. Níl mórán cuid súl ann: an réalta is gile atá ann, mar atá, Alpha Antliae, níl inti ach réalta phríomhsheichimh nach bhfuil mórán níos mó ná an Ghrian s'againn, agus í féin ag druidim chun seanaoise. Réalta den déanamh K, nó réalta fhlannbhuí, atá in Alpha Antliae.

Aerloinnir: Is í an aerloinnir an dóigh a n-astaíonn an t-atmaisféar féin solas. Bíonn cúiseanna éagsúla leis an aerloinnir: go bunúsach fágann solas na Gréine an t-atmaisféar luchtaithe le leictreachas, agus nuair a dhíluchtófar an fuinneamh leictreach sin, aithneofar mar sholas é. Go tipiciúil scoilteann gathanna na Gréine móilíní nítrigine no ocsaigine de chuid an aeir thuas san atmaisféar, agus nuair a rachas na hadaimh aonair le chéile le móilíní nua a dhéanamh, scaoilfear fuinneamh mar sholas. Ní féidir an aerloinnir a aithint de ló, ó tá solas scaipthe na Gréine i bhfad níos gile ná í, ach is feiniméan í a chuireas isteach ar na réalteolaithe le dorchadas na hoíche féin agus iad ag déanamh a gcuid breathnuithe.

Aeróg: Gléas a úsáidtear le tonnta leictreamaighnéadacha a ghlacadh agus a chlaochlú go bíoganna leictreacha, nó a mhalairt, is é sin, le tonnta leictreamaighnéadacha a tharchur trí bhíoganna leictreacha a chlaochlú go radathonnta (mar shampla). Tá aeróg de shórt éigin ag teastáil le craolacháin raidió nó teilifíse a tharchur nó a ghlacadh. Cineál aeróige é an soitheach satailíte, mar shampla.

Aeróga móra millteanacha iad na radaiteileascóip freisin. Úsáidtear iad le foinsí radathonnta a aithint ar an spéir, rud ar a dtugtar radairéalteolaíocht. Bíonn radathonnta ag teacht as réaltaí, réaltraí, cuasáir agus pulsáir, mar shampla.

Aeróg dhépholach: Déanamh simplí aeróige is ea an aeróg dhépholach. Dhá shlat mhiotail atá ann agus iad ag aimpliú na radathonnta eatarthu trí athshondas.

Aeróg Yagi: Déanamh aeróige is casta ná an aeróg dhépholach – aeróg atá comhdhéanta as sraith d'aeróga dépholacha agus iad suite go comhthreomhar in aice a chéile. Déanamh coitianta é seo ar na haeróga teilifíse mar shampla. Fuair an cineál seo aeróige a ainm ón innealtóir Seapánach Hidetsugu Yagi cé gurbh é Shintaro Uda a rinne an chuid ba mhó den obair dhearthóireachta. Sa bhliain 1926 a bhain siad amach paitinn don dearadh seo.

Aga: I dtéarmaíocht na réalteolaíochta is ionann an t-aga agus am tagartha na gcomhordanáidí. Bíonn athruithe beaga ag teacht ar an spéir gan stad (de thoradh na dualghluaisne ach go háirithe) agus mar sin nuair a chromfas an réalteolaí ar réaltmhapa a úsáid caithfidh sé a bheith eolach ar aga an mhapa, is é sin, cathain go beacht a bhí an mapa agus comhordanáidí an mhapa bord ar bhord le cuma na spéire.

Agena a thugtar ar an dá rud seo:

• An réalta úd Beta Centauri nó Hadar i réaltbhuíon an Cheinteáir. Tríréalta atá i gceist agus de réir mar is gnách inniu ní thugtar Hadar go hoifigiúil ach ar an gcomhbhall is gile, is é sin, Beta Centauri Aa – is iad Beta Centauri Ab agus Beta Centauri B an dá cheann eile. (Dealraíonn sé nár shainigh eagraíocht idirnáisiúnta na réalteolaíochta stádas ar bith don ainm Agena, rud a chiallaíos gur féidir é a thabhairt ar an réaltchóras go léir i gcónaí.) Tá an réalta suite faoi cheithre chéad solasbhliain dínn. Fathachréaltaí teo bána nó bánghorma iad an trí chomhbhall. Tá Aa agus Ab deich n-oiread chomh téagartha leis an nGrian, agus gach ceann acu fiche éigin míle chomh lonrúil léi. Maidir le B, tá sí ceithre nó cúig oiread chomh téagartha leis an nGrian. Ní cúis iontais é mar sin go bhfuil Agena ar réaltaí geala na spéire.
• An gléas spáis úd Agena Target Vehicle. Gléas gan chriú a bhí ann agus é ag iompar trealaimh, agus é in úsáid in éineacht leis na spásbháid den chineál Gemini. Ba nós dhá roicéad a scaoileadh, ceann acu ag iompar Gemini agus an ceann eile ag iompar Agena,agus ansin rachadh criú an Gemini ar lorg an Agena sa spás le nascadh leis an ”bhfeithicil targaide”. Baineadh an chéad triail as gléas den chineál sin nuair a bhí Gemini a Sé le scaoileadh chun bóthair, i Mí Dheireadh Fómhair sa bhliain 1965, ach phléasc an Agenasular bhain sé amach an fhithis. Bhí fadhbanna le cuid de na gléis den déanamh seo ina dhiaidh sin freisin.

Aichill: Ba é Aichill an chéad astaróideach Traíoch ar cuireadh sonrú ann riamh. Grúpa astaróideach iad na Traígh atá ag timpeallú ceathrú pointe Lagrange ar fhithis Iúpatair – is é sin, an pointe roimh an bpláinéad. Tá Aichill timpeall ar 130 ciliméadar ar trastomhas, agus é ar an séú Traíoch is mó. Ba é an réalteolaí Gearmánach a d'aithin Aichill roimh aon duine eile, thiar sa bhliain 1906.

Aicme speictreach: Is gnách na réaltaí a aicmiú de réir an datha atá iontu, ós rud é gur tomhas é ar theas na réalta, chomh maith lena fadsaolacht: is iad na réalta teo is luaithe a spíonas a gcuid hidrigine. Is iad na príomhaicmí sa rangú seo ná:

Aicme	Dath na réalta	Teocht an dromchla (273 K = 0 ºC, 373 K = 100 ºC)	Sampla	Réaltbhuíon	Nótaí
O	Bánghorm (an chuid is mó den fhuinneamh á astú mar sholas ultravialait)	30,000-50,000 K	Meissa (Heka, Al Haka, Lambda Orionis)	An Bodach	Fathachréalta
			Mintaka (Delta Orionis)	An Bodach	Fathachréalra
			Alnitak (Zeta Orionis)	An Bodach	Ollfhathach
B	Gorm, bánghorm	10,000-30,000 K	Alkaid (Benetnasch, Eta Ursae Majoris)	An Béar Mór	Réalta phríomhsheichimh
			Rigel (Beta Orionis)	An Bodach	Ollfhathach
			Alnilam (Epsilon Orionis)	An Bodach	Ollfhathach
A	Bán, bánghorm	7,600-11,500 K	Vega (Alpha Lyrae)	An Lir	Réalta phríomhsheichimh
			Altair (Alpha Aquilae)	An tIolar	Réalta phríomhsheichimh
			Sirius (Réalta an Mhadra, Alpha Canis Majoris)	An Madra Mór	Réalta phríomhsheichimh
			Phad (Phekda, Phecda, Gamma Ursae Majoris)	An Béar Mór	Réalta phríomhsheichimh
			Deneb (Alpha Cygni)	An Eala	Ollfhathach
			Fomalhaut (Alpha Piscis Austrini)	Iasc an Deiscirt	Réalta phríomhsheichimh
F	Bánbhuí	6,000-7,600 K	Procyon (Alpha    Canis Minoris)	An Madra Beag	Réalta phríomhsheichimh
			Porrima (Gamma Virginis, Arich)	An Mhaighdean	Réalta phríomhsheichimh
G	Bánbhuí, buí	5,300-6,000	An Ghrian	-	Réalta phríomhsheichimh
			Vindemiatrix (Epsilon Virginis)	An Mhaighdean	Fathachréalta
			Sadalsuud (Beta    Aquarii, Lucida Fortunae Fortunarum)	Iompróir an Uisce (An tUisceadóir)	Ollfhathach
			Mebsuta (Epsilon Geminorum)	An Cúpla	Ollfhathach
K	Flannbhuí	3,900-5,200	Epsilon Eridani	An Abhainn	Réalta phríomhsheichimh
			Pollux (Beta Geminorum)	An Cúpla	Fathachréalta
			Alsafi (Sigma Draconis)	An Dragan	Réalta phríomhsheichimh
			Gienah (Gienah    Cygni, Epsilon Cygni)	An Eala	Fathachréalta
			Eltanin (Gamma Draconis, Etamin)	An Dragan	Fathachréalta
M	Flannbhuí, dearg	4,000 nó níos fuaire	Antares (Alpha Scorpii)	An Scairp	Ollfhathach
			Betelgeuse (Alpha Orionis)	An Bodach	Ollfhathach
			Aldebaran (Alpha Tauri)	An Tarbh	Fathach
			Arcturus (Alpha    Bootis)	An tAoire	Fathach
			Gacrux (Gamma Crucis)	Cros an Deiscirt	Fathach
			Mirach (Merak, Beta Andromedae)	Andraiméide	Fathach
			Gliese 581	An Mheá	Abhac dearg
			Wolf 359	An Leon	Abhac dearg
			Lalande 21185 (Gliese 411)	An Béar Mór	Abhac dearg

Ba iad Annie Jump Cannon agus Edward C. Pickering a d'oibrigh amach an córas seo thuas i dtús na fichiú haoise, agus is minic a thugtar ”córas Harvard” air, ós rud é go raibh Pickering i gceannas ar Réadlann Harvard, agus Cannon ag obair dó. Cuireadh roinnt aicmí nua leis le freastal ar chineálacha neamhghnácha réaltaí nach féidir a aicmiú de réir an chórais ”chlasaicigh” seo, cosúil leis an aicme úd W nó WR (réaltaí Wolf-Rayet).

Aicmiú Trumpler: córas aicmithe na réaltbhraislí oscailte. Ba é an réalteolaí Robert Julius Trumpler (nó Trümpler – Eilvéiseach a bhí ann a chuir faoi sna Stáit Aontaithe) a cheap an córas seo sa bhliain 1930. In aicmiú Trumpler tá uimhir Rómhánach a thugas le fios cé acu atá an bhraisle scaipthe nó dlúth (I, II, III nó IV; seasann I don bhraisle dhlúth, agus is é IV an cineál is scaipthe); uimhir Arabach a sheasas do mheánghile na réaltaí sa bhraisle (1, 2 nó 3 – is é 3 an cineál is gile); agus litir a deir cé acu atá an bhraisle saibhir (r, ó rich an Bhéarla) i réaltaí, daibhir (p, ó poor) nó idir eatarthu (m, ón bhfocal medium). Ina dhiaidh sin cuirtear an litir n le tagairt a dhéanamh don néalmhaireacht (nebulosity), is é sin, le tabhairt le fios go bhfuil an bhraisle suite i néal gáis. Is é an t-aicmiú atá ag an bPléadach, mar sin, ná I3rn – réaltbhraisle dhlúth gheal, í saibhir i réaltaí agus néalmhaireacht ag roinnt léi.

Aigéan na Stoirmeacha nó Oceanus Procellarum atá ar an gceann is mó de na ”mara” (na machairí basailt) ar an nGealach. Is féidir an tAigéan seo a fheiceáil ón Domhan gan dul i muinín gléasra cianradhairc. Tá cráitéar Copernicus suite san Aigéan – ceann de na gnéithe is feiceálaí de dhromchla na Gealaí. An dara spásbhád a thug daoine go dtí an Ghealach, mar atá, Apollo a 12, thuirling sí san Aigéan, agus baisteadh Mare Cognitum nó ”An Mhuir Aitheanta” ar an gcuid sin den Aigéan ina dhiaidh sin.

Ailbéideacht: An codán den tsolas (nó de chineál eile radaíochta) a fhrithchaitheas rinn neimhe áirithe. Tá ailbéideacht an Domhain, mar shampla, timpeall ar 0.3, is é sin, frithchaitheann an Domhan tuairim is tríocha faoin gcéad den tsolas a bhuaileas é.

Is léir nach ionann ailbéideacht na rinne neimhe i ngach ball di. Mar shampla, má iompaíonn an Domhan taobh na farraige – taobh an Aigéin Chiúin – leat, beidh an ailbéideacht, mar a fheictear duitse í, níos mó ná meánailbéideacht ár bpláinéid.

Aimeiriciam atá ar dhúil cheimiceach uimhir a 95 (uimhir a cúig déag is ceithre scór). Is é Am an giorrúchán a shiombalaíos an dúil seo sna foirmlí ceimiceacha. Cosúil leis na hachtanóidigh thrasúránacha eile is dúil shaorga shintéiseach é a mbaineann radaighníomhaíocht léi, ach san am chéanna is féidir a lán a rá i leith shaintréithe ceimiceacha an aimeiriciam, toisc go bhfuil iseatóip aige atá na céadta, nó fiú na mílte blianta ar leathré. Is é aimeiriciam a 243 (aimeiriciam dhá chéad a trí is dhá scór) an t-iseatóp is cobhsaí, agus é 7270 bliain (seacht míle dhá chéad deich mbliana déag is trí scór) ar leathré.

Is féidir aimeiriciam a aonrú mar ghlanmhiotal, ach ar ndóigh ní bhíonn sé róchiallmhar, chomh radaighníomhach is atá sé mar dhúil. Go tipiciúil ní astaíonn an t-aimeiriciam féin ach alfa-cháithníní, ar cáithníní troma iad nach féidir leo mórán dochair a dhéanamh, ach is scéal eile é ar fad cuid de na hiníon-núiclídí, agus iad in ann gáma-radaíocht a astú.

Tá an t-aimeiriciam ainmnithe as ilchríoch Mheiriceá, ar ndóigh. Tá an t-aimeiriciam suite taobh thíos den eoraipiam i dtábla peiriadach na ndúl, agus sin é an fáth ar bronnadh a leithéid d'ainm air.

Is í an uimhir ocsaídiúcháin is minice a bhíos ag an aimeiriciam ina chuid comhdhúl ceimiceach ná +3, rud is gnách do na lantainídí agus na hachtainídí.

OCSAÍDÍ AN AIMEIRICIAM
Ainm	Foirmle	Uimhir ocsaídiúcháin an aimeiriciam sa chomhdhúil	Nótaí
Aonocsaíd aimeiriciam	AmO	+2	Níor éirigh leis na heolaithe ach beagán beag bídeach den ocsaíd    seo a aonrú, agus mar sin is deacair a dhath a rá faoina cuma is faoina cosúlacht
Seisce-ocsaíd aimeiriciam (trí-ocsaíd dé-aimeiriciam)	Am2O3	+3	Solad ruadhearg atá san ocsaíd seo. Is é an leáphointe atá aici ná 2205 °C (dhá mhíle agus cúig chéim de réir Celsius).
Dé-ocsaíd aimeiriciam	AmO2	+4	Solad dubh atá san ocsaíd seo. Comhdhúil thábhachtach í an dé-ocsaíd aimeiriciam ó thaobh na húsáide praiticiúla de, mar fhoinse alfa-radaíochta.

Is léir go bhfuil cuid mhaith halaiginídí ag an aimeiriciam chomh maith: an trífhluairíd aimeiriciam AmF₃, an tríchlóiríd aimeiriciam AmCl₃, an tríbhróimíd aimeiriciam AmBr₃, an trí-iaidíd aimeiriciam AmI₃, an teitreafhluairíd aimeiriciam AmF₄, an déchlóiríd aimeiriciam AmCl₂, an débhróimíd aimeiriciam AmBr₂, agus an dé-iaidíd aimeiriciam AmI₂. Tá dath bándearg (pinc) sa dhá fhluairíd agus sa tríchlóiríd, agus tá na déhalaiginídí dubh ar fad. Maidir leis an tríbhróimíd agus sa trí-iaidíd, tá siad bán.

Cé gur dúil éagobhsaí thrasúránach é an t-aimeiriciam, baintear úsáid as go coitianta sna brathadóirí deataigh. An t-aláram dóiteáin atá greamaithe den tsíleáil sa bhaile agat féin, is dócha go bhfuil beagán beag aimeiriciam ann a chuidíos leis an deatach a aithint.

Aimhrialtacht: Sa réalteolaíocht tagraíonn an focal aimhrialtacht dá lán coincheapanna éagsúla, mar atá:

• Aimhrialtacht an Atlantaigh Theas

• Aimhrialtacht éalárnach
• Aimhrialtacht fhíor
• Aimhrialtacht Pioneer
• Aimhrialtacht tareitilte
• Meán-aimhrialtacht

Is éard atá i gceist le haimhrialtacht an Atlantaigh Theas ná an aimhrialtacht a aithnítear ar an gceann inmheánach den dá chrios radaíochta timpeall an Domhain a fuair a n-ainm ón spáseolaí Meiriceánach James Van Allen. De ghnáth, ní shroicheann an crios inmheánach níos ísle síos ná sé chéad ciliméadar, ach is eisceacht (nó aimhrialtacht!) é Deisceart an Atlantaigh, áit nach mbíonn an crios radaíochta sin ach dhá chéad ciliméadar os cionn dhroim ár bpláinéid. Is é is cúis leis an aimhrialtacht seo ná nach bhfuil réimse maighnéadach an Domhain chomh siméadrach le réimse an bharra-mhaighnéid.

Is éard atá i gceist leis an aimhrialtacht éalárnach, an aimhrialtacht fhíor, agus an mheán-aimhrialtacht ná na comhordanáidí a thugas cur síos ar an áit a bhfuil an rinn neimhe ar a fithis, de réir na ndlíthe matamaitice a d'oibrigh Johannes Kepler amach. Uillinneacha iad an aimhrialtacht éalárnach agus an aimhrialtacht fhíor. Ní uillinn í an mheán-aimhrialtacht, cé go dtomhaistear in aonaid stua í, cosúil le huillinn. Tá an mheán-aimhrialtacht ag brath ar an achar a scuab an líne ón réad go dtí an fócas den éilips ón uair dheireanach a chuaigh an réad thart le garphointe na fithise. Is iad íosmhéid agus uasmhéid na meán-aimhrialtachta ná 0 raidian agus 2π raidian. Aonad stua é an raidian. Is ionann an raidian agus timpeall ar 57.295 céim stua, nó an stua a fhreagraíos do gha an chiorcail.

Maidir le haimhrialtacht Pioneer, is éard atá i gceist léi ná an géarú a tháinig ar luas an dá spástaiscéalaí úd Pioneer 10 agus Pioneer 11 nuair a shroich siad fad áirithe ón nGrian (timpeall ar fhiche aonad réalteolaíoch). Ní raibh súil ag na réalteolaithe leis an luasghéarú san am, ná míniú sásúil acu air, agus mar sin bhí sé ina chúis spéise acu ar feadh tamaill. Ba é an brú radaíochta ba chúis leis an aimhrialtacht – bhí na taiscéalaithe ag cailleadh teasa, ach níorbh ionann an cailleadh seo ar gach taobh den ghléas, agus mar sin bhí an brú radaíochta ag cur le luas an ghléis.

Is éard atá i gceist leis an aimhrialtacht tareitilte ná ardú fuinnimh a aithnítear agus spásbhád ag eitilt thart leis an Domhan. Má eitlíonn an spásbhád thart le rinn neimhe sách cóngarach, cuirfidh imtharraingt na rinne neimhe sin cor i mbealach an spásbháid, agus sa teagmháil chéanna géarófar ar a luas. Cuid bheag den luasghéarú sin áfach ní féidir leis na fisiceoirí é a mhíniú i láthair na huaire, agus tugtar aimhrialtacht tareitilte ar an gcuid sin.

Aimplitiúid a thugtar, go bunúsach, ar ”airde” na dtonnta, más é an ”tonnfhad” fad na dtonnta céanna.

Ainmníocht Bayer a thugtar ar an gcóras ainmníochta a cheap an réalteolaí Gearmánach Johann Bayer thiar i dtús na seachtú haoise déag. Sa chóras seo is éard atá in ainm na réalta ná litir Ghréagach (nó ainm ar litir Ghréagach), agus ainm Laidine na réaltbhuíne ag teacht i ndiaidh na litreach sin i dtuiseal gineadach. Mar shampla, Alpha Centauri, Beta Ursae Majoris, Gamma Andromedae.

Is minic a chreidtear go seasann Alpha sa chóras seo don réalta is gile sa réaltbhuíon, agus gurb é Beta an dara ceann is gile, agus araile: Gamma, Delta, Epsilon... Le fírinne ní raibh Bayer féin ag iarraidh ordú gile na réaltaí i réaltbhuíon áirithe a thabhairt go mionchruinn, nó ní raibh ar chumas réalteolaithe a linne an ghile sin a thomhas go róbheacht. Ní dhearna sé ach na réaltaí i réaltbhuíon áirithe a aicmiú de réir a ngile. Má bhí, cuir i gcás, cúig réalta sa réaltbhuíon san aicme ba ghile, bhaist sé Alpha, Beta, Gamma, Delta agus Epsilon ar na cinn seo, agus ansin thug sé Zeta ar an gcéad réalta sa dara haicme, ach ní hionann sin is a rá go dtabharfadh sé Alpha ar an réalta ba ghile acu go léir. Ba mhinic a bhí a aird ar imthoscaí eile freisin: mar shampla, má bhí réalta áirithe ar an gcéad cheann sa réaltbhuíon a thagadh ó scáth na léaslíne, bhí de chlaonadh in Bayer alpha (nó an chéad litir Gréigise san aicme bhainteach gile) a bhronnadh ar an réalta sin thar aon cheann eile.

Thairis sin, rinne na réalteolaithe athruithe ar theorainneacha na réaltbhuíonta ina ndiaidh sin: thar aon rud eile, roinneadh an Long nó Argo Navis go réaltbhuíonta éagsúla, mar atá, an Chíle (Carina), Deireadh na Loinge (Puppis), Compás an Mhairnéalaigh (Pyxis), agus na Seolta (Vela). Ansin, choinnigh gach réalta a litir Ghréagach, cé gur cuireadh ainm na réaltbhuíne nua léi.

Níor chuir Bayer an córas ainmníochta s'aige i bhfeidhm ach amháin ar na réaltbhuíonta a bhí le feiceáil ón nGearmáin. Thit sé ar chrann réalteolaithe eile an córas a chur i bhfeidhm ar réaltaí an leathsféir theas.

Aipsis: Tugtar aipsisí ar chianphointe is ar gharphointe na satailíte, is é sin, an pointe is faide ón bpríomhúlach agus an pointe is cóngaraí don phríomhúlach ar fhithis na satailíte.

Airgead: Is é an t-airgead, nó an t-airgead geal, dúil cheimiceach uimhir a seacht is dhá scór, agus is é an giorrúchán a sheasas don airgead sna foirmlí ceimiceacha ná Ag. Ceann de na miotail lómhara i ngrúpa uimhir a haon déag i dtábla peiriadach na ndúl é an t-airgead, in éineacht leis an gcopar agus an t-ór.

Miotal bog insínte é an t-airgead, agus loinnir gheal ann, mar is eol do na daoine go coitianta. Tagann smúid air, áfach, nuair a bhíos comhdhúile sulfair ag dul i bhfeidhm air. Seoltóir maith teasa agus leictreachais é an t-airgead geal – le fírinne is é an seoltóir leictreachais is fearr atá ann, ach ar ndóigh tá sé chomh tearc, chomh daor, is nach féidir úsáid a bhaint as sa ghléasra leictreonach chomh minic is mar a bhaintear as an gcopar.

Is é an meáchan adamhach atá ag an airgead geal ná 107.87 aonad. D'fhéadfá an tátal a bhaint as sin gurb é airgead geal a hocht is cúig scór, nó ¹⁰⁸Ag, an t-iseatóp is coitianta, ach dá mbainfeá, bheifeá sa mhícheart. Nó is iad an dá iseatóp cobhsaí atá ann ná airgead geal a seacht is cúig scór (¹⁰⁷Ag, tuairim is 52 % d'airgead geal an dúlra) agus airgead geal a naoi is cúig scór (¹⁰⁹Ag, tuairim is 48 % d'airgead geal an dúlra). Is radanúiclíd shaorga é airgead geal a hocht is cúig scór.

Ais leathbheag a thugtar ar an líne a ritheas ó lárphointe na héilipse go dtí ceann den dá phointe ar an éilips is cóngaraí don lárphointe. Is ionann an ais leathbheag agus leath an trastomhais is lú atá ag an éilips.

Ais leathmhór a thugtar ar an líne arb ionann í agus leath an trastomhais is mó atá ag an éilips, is é sin, ritheann sí ó lárphointe na héilipse go ceann den dá phointe ar an éilips is faide ón lárphointe.

Ais neamhaí a thugtar ar an ais a bhfuil an sféar neamhaí ag rothlú timpeall uirthi – go bunúsach, is ionann í agus ais rothlaithe an Domhain.

Ais optúil a thugtar ar an ais a ritheas trí chóras optaice agus a bhfuil an córas sin siméidreach ina timpeall. (Rud eile í an ais optach, a bhaineas leis an dóigh a n-athraontar an solas sna criostail.)

Aistiogmatacht atá i gceist nuair nach ionann an fócas (fócas an lionsa nó fócas an chórais optúil) do na línte ceartingearacha agus na línte cothrománacha.

Aistriú Doppler nó iarmhairt Doppler a thugtar ar athrú na minicíochta ó fhoinse tonnta atá ag gluaiseacht. Léiriú maith é bonnán an otharchairr: nuair atá an carr ag teacht inár dtreo, táimid ag cloisteáil bíoganna an bhonnáin níos tibhe i ndiaidh a chéile (rud a fhágas go bhfuil an mhinicíocht níos airde, agus fuaim an bhonnáin níos géire), agus nuair atá sí ag imeacht uainn, is dóigh linn go bhfuil na bíoganna le cloisteáil níos scaipthe (agus ansin tá an mhinicíocht níos ísle, ionas go bhfuil an fhuaim níos doimhne). De réir an phrionsabail chéanna, nuair atá foinse aon chineál tonnta ag druidim chugainn, is dóigh linn go bhfuil an tonnfhad níos lú agus an mhinicíocht níos airde ná mar a shílfeadh an breathnóir atá ag gluaiseacht in éineacht leis an bhfoinse – agus a mhalairt más ag druidim uainne atá an fhoinse sin.

Ba é an réalteolaí Ostarach Christian Andreas Doppler a mhínigh an iarmhairt seo in alt faoi dhath na ndéréaltaí thiar sa bhliain 1842. D'aithin sé prionsabal uilechuimsitheach a bhfuil baint aige leis na fuaimthonnta, na radathonnta agus na tonnta leictrimhaighnéadacha de gach cineál, an gnáthsholas san áireamh. Tugtar deargaistriú ar an dóigh a dtéann aistriú Doppler i bhfeidhm ar sholas na réaltaí agus na réada réalteolaíocha eile agus iad ag druidim uainn, agus gormaistriú an téarma a thagraíos d'aistriú Doppler ag réaltaí atá ag gluaiseacht chugainn.

Aladáid nó géag shnáthaide a thugtar ar chlár is féidir a iompú ionas go bhfuil sé ag pointeáil ar réad ar leith, agus é ag cur ar ár gcumas líne a tharraingt atá ag dul i dtreo an réada sin. Comhpháirt í an aladáid den teodailít (gléas an gheodasaí), mar shampla. Cineál rialóir réalteolaíoch í an aladáid, agus tá an téarma féin bunaithe ar fhocal Araibise a chiallaíos ”rialóir”.

Albireo: Is é Albireo nó Beta Cygni an cúigiú réalta is gile i réaltbhuíon na hEala. Le fírinne is déréalta é – nó tríréalta fiú. Is iad na comhréaltaí is fusa a aithnítear ó chéile ná Albireo A agus Albireo B, ach is déréalta ann féin é Albireo A – tugtar Albireo Aa agus Albireo Ac ar an dá réalta sin inniu.

Fathachréalta fhlannbhuí den K-aicme é Albireo Aa. Réaltaí príomhsheichimh iad an dá cheann eile, Albireo Ac agus Albireo B, agus is B-réaltaí iad – is é sin, réaltaí teo gorma.

Alcor: Is é Alcor nó 80 Ursae Majoris nó Arundhati leathbhádóir na réalta úd Mizar nó Zeta Ursae Majoris. Le fírinne is déréalta ann féin é Alcor agus é suite faoi dhá sholasbhliain is ceithre scór dínn. Is réalta phríomhsheichimh den chineál A í príomhréalta Alcor – níl sa leathbhádóir ach abhac fann.

Alcyone: Is í Alcyone nó Eta Tauri an ceann is gile de réaltaí na Pléadaí i réaltbhuíon an Tairbh. Déanta na fírinne is córas ceithre réalta í Alcyone, agus is fathachréalta bhánghorm B-aicme í an phríomhréalta. An trí cinn eile is abhacréaltaí iad agus iad ag dul timpeall na príomhréalta.

Aldebaran: Is é Aldebaran nó Alpha Tauri an réalta is gile i réaltbhuíon an Tairbh, agus é ar réaltaí geala cuidsúlacha na spéire go léir. Fathach flannbhuí K-aicme é. Níl sé mórán níos troime ná an Ghrian s'againn cé go bhfuil sé i bhfad níos mó, i bhfad níos lonrúla – go bunúsach is réalta é a d'fhorbair ó abhac príomhsheichimh go fathach mar is dual don Ghrian féin a dhéanamh i gceann na mílte milliún bliain.

Alderamin: Is é Alderamin nó Alpha Cephei an réalta is gile i réaltbhuíon an Mhíl Mhóir, agus é le feiceáil gan dul i dtuilleamaí uirlisí cianradhairc. Tá sé suite faoi naoi solasbhliana is dhá scór dinn. Réalta bhán A-aicme atá ann. Lonrúil is mar atá sé, ní fathachréalta é ach réalta phríomhsheichimh.

Alfa-cháithnín a thugtar ar an núicléas héiliam a bhfuil dhá phrótón agus dhá neodrón ann, nuair a bhítear ag tagairt do na mílte acu agus iad ag gluaiseacht leo go tapa in aon treo, ionas gur féidir a rá gur cineál radaíocht atá i gceist, mar atá, alfa-radaíocht.

Nuair a thiocfas moill ar an alfa-cháithnín sa damhna, bainfidh sé dhá leictreon óna thimpeallacht agus iompóidh sé ina adamh héiliam. Dá thoradh sin bíonn boilgeoga beaga héiliam le fáil sna mianta úráiniam.

Alfa-mheath is cúis leis an alfa-radaíocht a bhíos ag teacht as dúile áirithe radaighníomhacha. Nuair a thiocfas alfa-mheath ar an núicléas, astóidh sé alfa-cháithnín, is é sin cáithnín a bhfuil dhá phrótón agus dhá neodrón ann. Ansin bainfear dhá aonad d'uimhir adamhach an núicléis, ós ar líon na bprótón a aithnítear an uimhir adamhach. Mar sin, má thagann alfa-mheath ar núicléas úráiniam (is é 92 uimhir adamhach an úráiniam), déanfar núicléas tóiriam de (is é 90 uimhir adamhach an tóiriam).

Ar dhúile troma radaighníomhacha, cosúil leis an úráiniam, is tipiciúla a thagas an t-alfa-mheath. Ní bhíonn iseatóip chobhsaí ar bith ag na dúile is troime amuigh, agus mar sin caithfidh núicléis na ndúl sin an mhaisuimhir agus an uimhir adamhach araon a laghdú leis an gcobhsaíocht a bhaint amach. Dealraíonn sé gurb é an teallúiriam (uimhir adamhach: 52) an dúil is éadroime a bhfuil iseatóip alfa-ghníomhacha aige.

Alfa-radaíocht an cineál radaíocht atá comhdhéanta as alfa-cháithníní. An alfa-radaíocht a bhíos ag teacht as na núiclídí radaighníomhacha ní bhíonn sí saibhir i bhfuinneamh agus is leor duilleog páipéir le maolú uirthi go substaintiúil.

Na halfa-cháithníní a bhíos ag bualadh an Domhain ón spás, mar chuid den radaíocht chosmach, tá siad i bhfad níos fuinniúla agus dainséar iontu do na neachanna beo dá réir.

Algenib an t-ainm a thugtar go traidisiúnta ar dhá réalta:

• Gamma Pegasi. Tá an réalta seo le feiceáil i réaltbhuíon Pheigeasais. Glactar leis go bhfuil sí suite faoi thrí chéad is nócha solasbhliain dínn, a bheag nó a mhór. Réalta réasúnta mór atá i nGamma Pegasi, ach is deacair a rá an féidir fathachréalta a thabhairt uirthi dáiríribh: tá sí naoi n-oiread chomh trom leis an nGrian, agus cúig oiread ar trastomhas. Réalta an-lonrúil í áfach – breis is cúig oiread chomh lonrúil leis an nGrian – agus ní shamhlófá a mhalairt le réalta B-aicme. Dealraíonn sé go bhfuil sí le hiompú ina fathach ceart nuair a bheas a cuid hidrigine spíonta aici.
• Malairt ainm ar Alpha Persei nó Mirfak. Féach Mirfak.

Algol nó an Deamhanréalta a thugtar ar an réalta úd Beta Persei; ainm eile as Béarla é Winking Demon, is é sin, ”an Deamhan Súilbhobálach”. ”An Deamhan” is brí leis an ainm Araibise úd Al-Ghul, agus is ionann sin mar fhocal agus ghoul an Bhéarla – ”gúl” an leagan Gaeilge a thugas foclóir mór Néill Uí Dhónaill. Ba nós leis na hastralaithe anallód a shíleadh gur tuar tubaiste agus foréigin a bhí ann. Is léir mar sin gur spreag an réalta seo fantaisíocht na ndaoine le fada, agus is é is cúis leis sin ná gur déréalta uraitheach í: an dóigh a mbíonn sí ag ”bobáil súile” shíleadh na daoine gur neach beo a bhí i gceist.

Is é is ciall le ”déréalta uraitheach” ná go dtagann ceann den dá chomhréalta idir sinn agus an ceann eile ó am go ham, rud a fhágas go bhfuil lonrachas agus speictream na réalta ag athrú go tráthrialta. Tá an dá chompánach suite chomh cóngarach dá chéile is nach raibh na sean-réalteolaithe in ann iad a aithint thar a chéile ach amháin ar an timthriall seo – le huirlisí forbartha an lae inniu is féidir an dá réalta a fheiceáil, áfach. Mar sin féin tugtar déréalta speictreach ar Algol, toisc gurb ar na hathruithe speictrim is lonrachais a d'aithin na réalteolaithe an chéad uair gur dhá réalta a bhí ann.

Le fírinne tá an tríú comhréalta ann freisin, ach ní uraíonn sí aon cheann den dá réalta eile.

Réaltaí príomhsheichimh iad comhréaltaí Algol, cé go bhfuil siad níos mó ná an Ghrian. An réalta is gile den triúr, nó Algol Aa1, is réalta den B-aicme í. Tá sí trí oiread chomh mór leis an nGrian de réir an trastomhais agus an téagair, agus beagnach dhá chéad oiread níos lonrúla. An compánach uraitheach atá ag Algol Aa1, tugtar Algol Aa2 air. Tá sé beagáinín níos éadroime ná an Ghrian, agus é trí oiread go leith chomh mór de réir an trastomhais. Réalta K-aicme é, agus é gan ach seacht n-oiread chomh lonrúil leis an nGrian. Maidir leis an tríú comhréalta, baineann sí leis an A-aicme, agus níl sí mórán níos troime, ná níos mó, ná an Ghrian.

Bhí an-tábhacht leis an réalta seo i stair na réalteolaíochta, ó chuidigh sí leis na heolaithe tuiscint a fháil ar na déréaltaí mar rud. Is gnách aicme iomlán de dhéréaltaí a dhealramh le hAlgol.

Alioth nó Epsilon Ursae Majoris atá ar an réalta is gile i réaltbhuíon an Bhéir Mhóir. Tá sí suite faoi dhá sholasbhliain is ceithre scór dínn, a bheag nó a mhór, agus í beagnach trí oiread chomh mór leis an nGrian s'againn. Tá Alioth ceithre oiread chomh mór leis an nGrian de réir an trastomhais, agus breis is céad oiread chomh lonrúil. Aicmítear mar A-réalta í. Tagann athruithe aisteacha ar a speictream go tráthrialta timthriallach, agus ceaptar gurb é réimse maighnéadach na réalta a mheascas na dúile breise – na truailleáin – i ”mbreosla” hidrigine na réalta ar dhóigh ar leith, ionas go dtéann siad i bhfeidhm ar an speictream mar sin.

Alkaid nó Benetnasch nó Eta Ursae Majoris atá ar an tríú réalta is gile i réaltbhuíon an Bhéir Mhóir. B-réalta atá ann de réir an speictrim, is é sin, réalta the bhánghorm. Tá sé sé oiread chomh trom leis an nGrian, trí oiread go leith chomh mór de réir an trastomhais, agus míle trí chéad is caoga oiread chomh lonrúil. An chuid is mó de na réaltaí sa Chamchéachta tá siad ag gluaiseacht leo tríd an spás in éineacht, in aon treo agus ar aon luas le chéile – tugtar ”grúpa gluaisteach an Bhéir Mhóir” orthu – ach is eisceacht é Alkaid, nó ní ball den ghrúpa sin é.

Allatróp: Is éard atá i gceist leis na hallatróip ná leaganacha éagsúla d'aon dúil cheimiceach amháin a bhfuil a saintréithe fisiciúla difriúil toisc go bhfuil eagar éagsúil ar na hadaimh i struchtúr an chriostail nó sna móilíní. Cé gurb í an dúil chéanna atá i gceist sna hallatróip éagsúla agus na hairíonna ceimiceacha céanna acu go léir, is féidir leo bheith an-difriúil, abair, ó thaobh na nimhiúlachta de, agus allatróp amháin níos araicisí chun imoibriúcháin ná an ceann eile. Mar shampla, is substaintí nimhiúla iad an t-ózón agus an fosfar bán ar an gcúis áirithe seo.

Samplaí den allatrópacht iad seo:

• Allatróip an charbóin: an diamant, an ghraifít, an lonsdaeilít, na fullairéiní...
• Allatróip na hocsaigine: an ghnáthocsaigin agus an t-ózón.
• Allatróip an fhosfair: an fosfar bán, an fosfar dearg, an fosfar dubh, an fosfar corcra...
• Allatróip an stáin: an stán miotalach agus an stán neamh-mhiotalach.
• Allatróip an tseiléiniam: an seiléiniam miotalach, an seiléiniam liath, an seiléiniam dearg.

Almach nó Gamma Andromedae atá ar an ilréalta arb í an tríú réad is gile i réaltbhuíon Andraiméide í. (Is é moladh oifigiúil Aontas Idirnáisiúnta na Réalteolaithe inniu ná gan an t-ainm sin Almach a thabhairt ach ar an gcomhréalta is mó, is é sin, Gamma Andromedae A.) D'aithin na réalteolaithe faoi dheireadh an ochtú céad déag gur déréalta a bhí ann. Ceann den dá réalta sin áfach, is dóigh le lucht na ceirde inniu gur córas trí réalta ann féin é. Mar sin, is córas ceithre réalta í Almach, agus é suite faoi trí chéad is caoga solasbhliain dínn. Is iad na ceithre réaltaí sin ná:

• γ Andromedae A (”Almach” de réir is mar a mholas aontas na réalteolaithe inniu). Fathachréalta í seo a áirítear ar an K-aicme: réalta fhlannbhuí í atá níos fuaire ná an Ghrian.
• γ Andromedae Ba agus Bb. Dhá réalta phríomhsheichimh den B-aicme iad, agus iad ag dul timpeall a chéile uair in aghaidh dhá lá is ocht n-uaire.
• γ Andromedae C. Réalta phríomhsheichimh den A-aicme í.

Alnair (focal Araibise a chiallaíos ”an ceann geal”) a thugtar go traidisiúnta ar dhá réalta, mar atá:

• Alpha Gruis. Tá an réalta seo ar an gceann is gile i réaltbhuíon na Coirre. Réalta the ghorm de chuid na B-aicme í agus í trí nó ceithre oiread níos mó ná an Ghrian s'againn – mar sin, ní fathachréalta í ach réalta phríomhsheichimh a d'fhéadfá a dhealramh le Sirius. Tá sí i bhfad níos lonraí ná an Ghrian, is é sin, dhá chéad is trí scór oiread. Tá sí suite faoi chéad solasbhliain dínn, a bheag nó a mhór.
• Zeta Centauri. Tá an réalta seo le feiceáil i réaltbhuíon an Cheinteáir, agus í ocht n-oiread chomh trom leis an nGrian. Tá sí suite faoi thrí chéad agus ceithre scór solasbhliain dínn. Réalta the ghorm de chuid na B-aicme í seo chomh maith le hAlpha Gruis.

Alnilam nó Epsilon Orionis atá ar an réalta i lár na hastaireachta ar a dtugtar Crios Oiríon nó Slat an Bhodaigh, i réaltbhuíon an Bhodaigh. B-réalta atá ann, is é sin, réalta the ghorm é. Tá sé suite faoi thuairim is dhá mhíle solasbhliain dínn, agus é tríocha oiread chomh trom leis an nGrian, nó i bhfad níos troime fós. De réir na lonrúlachta, tá Alnilam beagnach leathmhilliún oiread níos gile ná ár réalta féin. Tríd is tríd níl sé as cosán ollfhathach a thabhairt ar an réalta seo, agus creidtear go bpléascfaidh sí ina hollnóva an lá is faide anonn.

Alnitak nó Zeta Orionis a thugtar ar an gceann is faide thoir de na réaltaí i Slat an Bhodaigh (Crios Oiríon). Tá sé suite faoi thuairim is ceithre chéad solasbhliain dínn, agus is tríréalta ann féin é.

Alpha Centauri nó Toliman nó Bungula a thugtar ar an réalta is cóngaraí dúinn, nó ar an gcóras réaltaí le bheith beacht. Tá trí réalta ann: Alpha Centauri A; Alpha Centauri B; agus Alpha Centauri C, nó Proxima Centauri. Tá an trí cinn suite faoi chorradh is ceithre solasbhliana dínn, agus mar is léir ón ainm Laidine – Proxima, ”An Ceann is Cóngaraí” – tá Alpha Centauri C níos gaire dúinn ná an dá cheann eile. Tá cuid de na réalteolaithe barúlach, fiú, nach bhfuil Proxima ach ag dul thar bráid, is é sin nach bhfuil sí ceangailte den bheirt eile ar aon dóigh.

Ba nós leis na réalteolaithe Muslamacha Rijl al Qanturis nó ”Cos an Cheinteáir” a thabhairt ar Alpha Centauri. Is é Rigil Kentaurus an leagan leath-Laidine den ainm chéanna a d'úsáidtí sa Domhan Thiar. Sa bhliain 2016, áfach, shocraigh Aontas Idirnáisiúnta na Réalteolaíochta gan ”Rigil Kentaurus” a thabhairt ach ar Alpha Centauri A. Cosúil leis sin is fearr leis an Aontas gan ”Toliman”, ainm traidisiúnta eile a thagraíos d'Alpha Centauri, a thabhairt ach ar Alpha Centauri B feasta.

Tá Alpha Centauri A ábhairín níos mó ná an Ghrian, agus aon oiread go leith chomh lonrúil. Aicmítear mar G-réalta í, is é sin, is réalta bhuí phríomhsheichimh í cosúil leis an nGrian s'againn. Alpha Centauri B arís, tá sí beagáinín níos lú agus níos fuaire ná an Ghrian – is réalta fhlannbhuí K-aicme í. Maidir le Proxima, níl inti siúd ach abhacréalta bheag nach bhfuil de mhais inti ach 12.3 % de mhais na Gréine. Baineann sí leis an M-aicme, is é sin, is abhacréalta dhearg í agus í níos fuaire ná an dá réalta eile sa chóras.

Chomh gar is atá an dá phríomh-chomhbhall dá chéile, ní féidir iad a aithint thar a chéile gan dul i dtuilleamaí teileascóip. Dá mbeadh Proxima ní ba lonrúla d'fhéadfá í a aithint mar réalta ar leith le súile do chinn féin, ach ós rud é nach bhfuil inti ach léaró fann i gcomparáid leis an dá réalta eile tá teileascóp de dhíth le hí a fheiceáil ar aon nós.

Mar is léir ón ainm, tá Alpha Centauri ar an réalta is gile i réaltbhuíon an Cheinteáir, agus í ar réaltaí geala na spéire go léir chomh cóngarach dúinn is atá sí. Níl ach Sirius agus Canopus níos gile ná í. Réalta phríomhsheichimh atá i Sirius agus í suite i gcóngar dúinn, díreach cosúil le hAlpha Centauri; fathachréalta atá i gCanopus agus í faoi thrí chéad solasbhliain dínn.

Alphekka nó Alphecca nó Gemma nó An tSeoid nó Alpha Coronae Borealis a thugtar ar an réalta is gile i réaltbhuíon Choróin an Tuaiscirt. Réalta phríomhsheichimh den A-aicme í atá suite faoi chúig ciliméadair déag is trí scór dínn. Tá sí timpeall is trí oiread chomh trom leis an nGrian, ach ar ndóigh tá sí i bhfad níos lonrúla ná í – ceithre oiread déag is trí scór. Le fírinne is déréalta í, nó tá leathbhádóir, Alphekka B nó Alpha Coronae Borealis B (α CB B) ag an bpríomhréalta. Tá an leathbhádóir seo ar aon dath agus ar aon mhéid leis an nGrian, agus tá an Ghrian beagáinín níos lonrúla ná é.

Is gnách Alphecca Meridiana a thabhairt ar Alpha Coronae Australis, is é sin, an réalta is gile i gCoróin an Deiscirt. Tá an réalta seo dhá oiread agus trí dheichiú cuid chomh trom leis an nGrian, agus tríocha oiread níos lonrúla.

Alpheratz nó Sirah nó Alpha Andromedae a thugtar ar an réalta is gile i réaltbhuíon Andraiméide. Tá sí suite in aice le réaltbhuíon Pheigeasais, agus deirtear gurb iad Alpheratz agus trí réalta de chuid Pheigeasais (Markab, Scheat, agus Algenib) ”cearnóg mhór Pheigeasais”.

Tá Alpheratz suite faoi sheacht solasbhliana déag is ceithre scór dinn, agus is déréalta é. Tá an ceann is mó den dá chomhréalta ceithre oiread chomh trom leis an nGrian agus trí oiread chomh leathan (de réir an trastomhais, nó an gha); sáraíonn sí an Ghrian faoi 240 oiread ar lonrachas. Is B-réalta í, is é sin, is réalta gheal ghorm í. Tá an leathbhádóir níos lú ná an phríomhréalta, is é sin, dhá oiread chomh trom leis an nGrian. Réalta den aicme A é, is é sin, réalta bhánghorm atá ann, agus é beagáinín níos fuaire ná an phríomhréalta. Tá sé trí oiread déag chomh lonrúil leis an nGrian.

Tá roinnt dúl ceimiceach neamhghnách le fáil sa phríomhréalta, mearcair, mangainéis, agus xeanón go háirithe, agus a lorg le haithint ar a speictream.

Alphonsus – Cráitéar mór ar an nGealach é Alphonsus, agus é suite taobh thoir de Mhuir na Scamall, in aice le cráitéir Ptolemaeus agus Alpitragus. Tá Alphonsus céad is fiche ciliméadar ar trastomhas, agus é ainmnithe as Alfonso a Deich, rí na Caistíle, a mhair ón mbliain 1221 go 1284. Bhí suim ag Alfonso sna réaltaí agus sna heolaíochtaí, agus is iad na leasainmneacha a baisteadh air ná Sabio, nó an Fear Críonna, agus Astrólogo, nó an tAstralaí.

Altair nó Alpha Aquilae a thugtar ar an réalta is gile i réaltbhuíon an Iolair. Réalta phríomhsheichimh den A-aicme is ea Altair agus í ar cheann de na réaltaí is gile ar an spéir, chomh cóngarach is atá sí dúinn – níl sí ach sé nó seacht solasbhliana déag uainn. Tá Altair ag dul timpeall ar a hais chomh sciobtha is go gcuireann an rothlú seo as a riocht í – níl sí sféarúil (níl sí ar dhéanamh na liathróide) ach sórt leibhéalta sna poil.

Altasamat is ea an cineál gléasadh nó feistiú a chuireas ar do chumas an teileascóp a rothlú ar an ais cheartingearach agus ar an ais chothrománach araon. Tagraíonn tús an fhocail don airde (altitude), agus is ionann an t-asamat agus an treoshuíomh compáis. Cineál altasamat é an túirín gunna chomh maith.

An Altóir atá ar an réaltbhuíon idir an Scairp, an Riail, an Teileascóp agus Triantán an Deiscirt. Tá cuid mhaith réaltbhraislí le feiceáil san Altóir, agus tá Réaltnéal Roc an Gha Nimhe suite sa réaltbhuíon seo freisin. Níl an Altóir le feiceáil ach ó leathsféar theas an Domhain, agus mar sin, níl d'ainmneacha againn ar a cuid réaltaí ach Alpha Arae, Beta Arae, Gamma Arae agus araile.

Ara an t-ainm Laidine ar an Altóir. Tabhair faoi deara go dtagraíonn an t-ainm Gaeilge ”An tAra” do réaltbhuíon eile ar fad, an ceann ar a dtugtar Auriga as Laidin.

Alúmanam a thugtar ar dhúil uimhir a trí déag i dtábla peiriadach na ndúl. Al an tsiombail cheimiceach, agus is í an chumraíocht leictreonach atá aige ná 1s²2s²2p⁶3s²3p¹. Mar sin, tá trí leictreon ar an sceall is faide amuigh, agus is dual don alúmanam an trí cinn sin a thabhairt ar iasacht uaidh. Mar sin, is é +3 an staid ocsaídiúcháin is dual don dúil seo, agus ní féidir +1 ná +2 a aithint ag an alúmanam ach amháin i gcomhdhúile díomuana. Tá an t-alúmanam 26.981 aonad ar mheáchan adamhach, agus ní díol iontais é mar sin gurb é alúmanam a 27, nó ²⁷Al, an t-aon iseatóp nádúrtha amháin atá aige. Tá an raidiseatóp is cobhsaí, ²⁶Al, seacht gcéad míle bliain ar leathré, agus is féidir iarsmaí de a aithint sa ghás idir-réaltach, ach más féidir féin, tá sé sábháilte a rá nach bhfuil a dhath fágtha de i ndúlra an Domhain. Na hiseatóip radaighníomhacha eile atá ann, ní mór iad a tháirgeadh sa tsaotharlann, agus ní bhíonn siad fadsaolach ar aon nós – bíonn siad cúpla nóiméad nó cúpla soicind ar leathré, nó níos éagobhsaí fós.

Miotal éadrom é an t-alúmanam. Seoltóir maith teasa agus leictreachais atá ann, agus níl nimh ná dochar ann don orgánach dhaonna. Táthar buartha faoin mbaint atá ag an alúmanam le galar Alzheimer, ach níl na saineolaithe ar aon fhocal faoin mbaint sin. Ocsaídítear an t-alúmanam go héasca, agus mar sin bíonn brat ocsaíde ar an miotal a fhágas liath é – ar an dath sin is fusa a aithnítear an t-alúmanam. Tá an ocsaíd alúmanaim, Al₂O₃, an-chrua, an-láidir mar shubstaint, agus díonann an brat sin an miotal ar thuilleadh ocsaídiú. Deirtear go n-éighníomhaíonn an brat ocsaíde an miotal.

Cé go bhfuil an t-alúmanam ar ceann de na dúile is coitianta i screamh an domhain, agus aithne ag na daoine ar mhianraí éagsúla alúmanaim (alúm, mar shampla) ó thús na staire, níor éirigh leis an gcine daonna alúmanam a aonrú mar dhúil ach sa naoú haois déag. Ba é an Danmhargach Hans Christian Ørsted a rinne an t-éacht. Ar feadh i bhfad, áfach, ní raibh sé furasta an miotal a tháirgeadh, agus bhíodh sé ní ba dhaoire ná an t-ór féin.

Ba iad an Meiriceánach Charles Martin Hall agus an Francach Paul Héroult a tháinig ar an modh oibre le halúmanam a tháirgeadh ar scála tionsclaíoch, i ndeireadh na naoú haoise déag. Is éard atá i gceist le próiseas Hall-Héroult – mar a thugtar air – ná leictrealú na hocsaíde alúmanaim go hocsaigin agus alúmanam. Níl sé praiticiúil an ocsaíd a leá lena leictrealú, áfach, toisc go dteastaíonn teocht breis is dhá mhíle céim Celsius chuige sin. Ba é an rud a rith le Hall agus Héroult, beag beann ar a chéile, ná an ocsaíd a thuaslagadh i gcrióilit leáite. Mianra alúmanaim í an chrióilit féin – is éard atá inti ná fluairíd potaisiam agus alúmanaim (an heicseafluaralúmanáit tríphotaisiam, K₃AlF₆), agus í i bhfad níos soleáite ná an ocsaíd alúmanaim.

An leagan den ocsaíd alúmanaim a úsáidtear le haghaidh táirgíochta is é an bháicsít é. Ocsaíd alúmanaim neamhghlan atá sa bháicsít. Tugtar corandam ar na glanchriostail ocsaíde alúmanaim, agus úsáidtear sa tseodóireacht iad. Níl dath ar bith sa ghlanchorandam, ach fágann truailleáin dathanna éagsúla ann. Tugtar rúibín ar an gcorandam dearg, agus is é an cróimiam is cúis leis an dath. Tagraíonn an focal saifír do na cineálacha daite eile den chorandam, go háirithe don chorandam ghorm.

Tá a lán mianraí alúmanaim eile sa dúlra chomh maith – na hiathchlocha, mar shampla, ar sileacáití alúmanaim iad. As an mbáicsít a bhaintear an chuid is mó den alúmanam, áfach.

Níl léamh ná scríobh ná insint bhéil ar chomh húsáideach is atá an t-alúmanam, ós miotal éadrom é agus an-teacht aniar ann. Go coitianta, measctar miotail eile tríd lena dhéanamh níos oiriúnaí d'úsáid ar leith. Baintear leas as an nglanalúmanam freisin, áfach – sa leictreonaic, ar a laghad. Go bunúsach, is é an glanalúmanam atá de dhíth más í an díontacht ar an gcreimeadh (ar an ocsaídiú) is mó atá ag teastáil, ach más í an chruacht agus an díontacht ar bhuaillí nó ar bhrú meicniúil atá de dhíth, is é an cómhiotal – an miotal measctha – a roghnaítear.

Amalthea (Amailtia an leagan Gaelaithe a bhí ag Matt Hussey sa leabhar úd Fréamh an Eolais) a thugtar ar shatailít bheag de chuid Iúpatair; Iúpatar a Cúig an t-ainm córasach. Ba é an Meiriceánach Edward Emerson Barnard a chuir an chéad sonrú inti sa bhliain 1892 – an fear céanna a bhfuair Réalta Barnard a hainm uaidh. Tá sí ag timpeallú Iúpatair níos gaire ná gealacha aithnidiúla Galileo, agus í níos lú ná iad: tá déanamh neamhrialta uirthi, is é sin, níl sí ar déanamh liathróide. Shuigh an scríbhneoir ficsin eolaíochta Arthur C. Clarke a ghearrscéal Jupiter Five ar Amalthea, mar is léir ón teideal.

Amharcmhéid an téarma a thagraíos do mhéid na réalta mar a fheictear dúinn í, is é sin, de réir ghile a cuid solais.

Am Iarthar na hEorpa: an t-am a gcloítear leis in Éirinn, sa Phortaingéil agus sa Ríocht Aontaithe. Is ionann é go bunúsach agus an tAm Uilíoch, is é sin, Meán-Am Greenwich, ach amháin go n-aistrítear na cloig uair amháin ar aghaidh le teacht an Earraigh (am coigilte sholas an lae, is é sin, an t-am samhraidh) agus ar ais le teacht an Fhómhair.

Am Lár na hEorpa: an t-am a gcloítear leis sa chuid is mó den Eoraip. Tá sé ag dul uair amháin chun tosaigh ar Am Iarthar na hEorpa.

Amóinia a thugtar ar hidríd shimplí dhénártha na nítrigine, NH₃. Tá an amóinia ina gás le teocht an tseomra, nó is é an fiuchphointe atá aici ná -33°C. Chomh haraiciseach is atá sí chun imoibriúcháin is gás nimhe í a dhéanas dochar do chomhdhúile bithcheimiceacha an orgánaigh dhaonna, ach is furasta an dainséar a aithint ar dhrochbholadh an gháis. Oibríonn sí ar na scamhóga ar nós na ngás tachtach eile, is é sin tarraingíonn sí éidéime na scamhóg ar an othar – líontar na scamhóga le huisce a thachtas é.

Tá an amóinia sothuaslagtha san uisce, agus í ag imoibriú mar bhun scothláidir leis na haigéid sa tuaslagán. Mar is dual don bhun de réir theoiric Brønsted agus Lowry, glacann an amóinia le hian hidrigine ón aigéad, ionas go gcruthaítear ian deimhneach amóiniam, NH₄⁺. Ansin is féidir leis an ian seo dul i gcomhdhúil le hiain diúltacha – salainn amóiniam, mar a thugtar ar na comhdhúile seo. Samplaí de shalainn den chineál sin iad an chlóiríd amóiniam NH₄Cl agus an charbónáit amóiniam (NH₄)₂CO₃ (an salann fia-adhairce).

Maidir le hamóinia san ollchruinne, tá eolaithe áirithe barúlach go bhféadfadh an amóinia gnó an uisce a dhéanamh do bhithsféar ar phláinéad eile agus do chóras bithcheimiceach de chineál eile. Tá fadhbanna ag baint leis an hipitéis seo, áfach. Thar aon rud ba chóir don phláinéad sin bheith ní b'fhuaire ná an Domhan, ionas go bhfanfadh an amóinia ina leacht, agus ba chóir nach mbeadh ocsaigin le fáil in atmaisféar an phláinéid, toisc gur substaint sho-adhainte, sho-dhóite í an ghlanamóinia.

An tAm Uilíoch: is ionann é agus Meán-Am Greenwich, a bheag nó a mhór. Is í an difríocht is mó idir an dá rud ná go bhfuil an tAm Uilíoch níos cruinne ná rothlú an Domhain féin, toisc go bhfuil sé bunaithe ar chloig adamhacha. Le fírinne is gnách an tAm Uilíoch a cheartú le soicindí bisigh ó am go ham le féachaint chuige nach rachaidh an dá am sin ó chéile. Cloíonn an Íoslainn leis an Am Uilíoch ó thús go deireadh na bliana, is é sin, níl am samhraidh ar leith (is é sin, am coigilte sholas an lae) acu.

Anaileime – Má thógtar grianghraf san áit chéanna, sa treo céanna, an t-am céanna den lá, uair amháin in aghaidh an lae i rith na bliana, agus áit na Gréine ar na grianghraif seo á cur i gcomparáid, aithneofar go bhfuil an Ghrian ag gluaiseacht ar chonair a chuirfeadh cruth uimhir a hocht i gcuimhne duit. Is é an t-ocht sin an anaileime.

Anailís speictreach a thugtar ar na modhanna oibre a bhíos ag na réalteolaithe le hairíonna na réalta a aithint ar a speictream. Ó tá a cuid línte speictreacha ag gach dúil cheimiceach, is féidir a fheiceáil ar an speictream cé hiad na dúile atá ar fáil i réalta áirithe. Thairis sin, thig linn a aithint an bhfuil an réalta ag éalú uainn nó ag druidim linn. An réalta atá ag éalú uainn, is dealraitheach dúinn go bhfuil na línte speictreacha go léir aistrithe i dtreo na deirge (deargaistriú), agus an réalta atá ag druidim linn, feicimid go bhfuil na línte speictreacha aistrithe i dtreo na goirme (gormaistriú). Is í iarmhairt Doppler is cúis leis an dá aistriú seo.

Andraiméide is ainm don dá rud seo: Réaltra Andraiméide agus Réaltbhuíon Andraimeide.

Réaltra Andraiméide, nó M31, nó NCG 224, atá ar an réaltra is mó sa Ghrúpa Áitiúil, is é sin, i gcomharsanacht Bhealach na Bó Finne. Réaltra bíseach é. Tá sé suite dhá mhilliún go leith de sholasbhlianta ónár réaltra féin, agus é tuairim is dhá chéad míle solasbhliain ar trastomhas. Ba é an réalteolaí Meiriceánach Heber Curtis (1872-1942) a d'aithin roimh aon duine gur réaltra ar leith a bhí ann, seachas réaltnéal taobh istigh dár réaltra féin.

Réaltbhuíon Andraiméide – is é Andromeda an leagan Laidine a úsáidtear sa Bhéarla chomh maith. Tá an réaltnéal le feiceáil sa réaltbhuíon áirithe seo. Tá Andraiméide suite idir Peirseas, Caiseoipé, an Laghairt, Peigeasas, na hÉisc, agus an Triantán. Réaltaí aithnidiúla sa bhuíon seo iad Alpheratz agus Almach. Bíonn dreigechith na nAndraiméidídí (nó na mBílídí) le feiceáil sa réaltbhuíon i Mí na Samhna.

Angstram an leagan Gaeilge de shloinne an fhisiceora Shualannaigh Anders Jonas Ångström (1814-1874) – nó den aonad faid a fuair a ainm ón bhfear seo. Is ionann deich n-angstram agus aon nanaiméadar amháin. Ar an solas agus ar an speictream ba mhó a dhírigh Ångström ina chuid taighde, agus dá réir sin is gnách tonnfhaid na gcineálacha éagsúla radaíochta a thomhas in angstraim. Ba é Ångström a mhapáil roimh aon duine eile na tonnfhaid a fhreagraíos do dhathanna éagsúla an tsolais infheicthe.

Anóid a thugtar ar leictreoid a bhfuil lucht leictreach deimhneach aici, agus í ag aomadh iain a bhfuil lucht leictreach diúltach acu – ainiain a thugtar orthu siúd.

Antamón a thugtar ar dhúil cheimiceach uimhir a 51, agus is é Sb an tsiombail cheimiceach (tá an giorrúchán seo bunaithe ar sheanainm an antamóin, stibiam). Miotalóideach é an t-antamón, agus allatróip éagsúla aige: is é an t-allatróp miotalach an ceann is cobhsaí acu. Tá an t-antamón 121.76 aonad ar mheáchan adamhach, rud a thugas le tuiscint gurb é antamón a 122 (antamón céad a dó is fiche) an t-iseatóp is coitianta, ach ní mar sin atá: le fírinne is iad antamón a 121 (antamón céad a haon is fiche) agus antamón a 123 (antamón céad a trí is fiche) an dá iseatóp cobhsaí, agus is iseatóp radaighníomhach é antamón a 122 (antamón céad a dó is fiche) a dtagann béite-mheath air.

Is iad +3 (na comhdhúile antamónúla) agus +5 (na comhdhúile antamónacha) na staideanna ocsaídiúcháin is minice a bhíos ag an antamón ina chuid comhdhúl. Is é an tsuilfíd antamónúil, Sb₂S₃, nó an stibnít, an mhian is tábhachtaí. Cól (nó kohl) a thugtar ar an tsuilfíd chéanna nuair a úsáidtear mar smideadh í.

Úsáidtear seisce-ocsaíd an antamóin (trí-ocsaíd dé-antamóin, trí-ocsaíd antamóin, ocsaíd antamónúil Sb₂O₃) mar lasairdhíonadh. Maidir leis an dúil féin, úsáidtear i gcóimhiotalú í – is é sin measctar trí mhiotail éagsúla é le hiad a dhéanamh níos crua nó níos láidire.

Antares nó Alpha Scorpii atá ar an réalta is gile i réaltbhuíon na Scairpe. Ollfhathach dearg atá ann agus é breis is leathchéad míle oiread níos lonrúla ná an Ghrian s'againn. Is é is ciall don ainm úd Antares ná ”frith-Mhars” (is é Ares ainm na nGréagach ar dhia an chogaidh, Mars ag na Rómhánaigh), rud a thugas le fios go bhfuil Antares cosúil le Mars chomh dearg is atá sé. Dá gcuirfí Antares in áit na Gréine, bheadh fithis Mharsa féin fágtha taobh istigh den réalta. Tá leathbhádóir beag aige, mar atá, Antares B – más féidir a rá go bhfuil sé beag, nó tá sé féin i bhfad níos mó ná an Ghrian. Réalta ghorm nó bhánghorm é Antares B, agus mar sin tá sé i bhfad níos teo ná an phríomhréalta. Tá Antares suite cúig chéad go leith de sholasbhlianta uainn, agus glactar leis go bhfuil i ndán dó pléasc ollnóva a dhéanamh. Réalta athraitheach atá ann.

Tá Antares le feiceáil ar bhratach na Brasaíle, agus é ag siombalú stát Piauí in oirthuaisceart na tíre.

An tAoire nó Boötes atá ar an réaltbhuíon atá suite idir Coróin an Tuaiscirt, Earcail, an Dragan, an Béar Mór, na Madraí Fiaigh, Folt Bheirnicé, an Mhaighdean, agus Ceann na Péiste. Arcturus atá ar an réalta is gile sa réaltbhuíon áirithe seo.

Aois na cruinne, aois na hollchruinne: is ionann aois na cruinne agus an t-am a d'imigh ón Ollphléasc. Creidtear faoi láthair go bhfuil an ollchruinne tuairim is 13.8 billiún bliain d'aois.

I dtús na fichiú haoise bhí cuid mhór de na fisiceoirí barúlach gur rud éigríochta neamhathraitheach a bhí san ollchruinne. Ba í an teirmidinimic a thug an chéad leid nárbh amhlaidh i ndiaidh an iomláin. Is é dara prionsabal na teirmidinimice ná gur dual d'eantrópacht na cruinne dul i méadaíocht i ngach próiseas nádúrtha, is é sin, dá mbeadh an chruinne ann riamh, gan tús gan deireadh, bheadh sí tar éis uasmhéid na heantrópachta a shroicheadh cheana féin, nó mar a deirtear freisin, bheadh an chruinne tar éis teasbhás a fháil – bheadh an fuinneamh go léir scaipthe go cothrom ar fud na cruinne, agus gach cearn den chruinne ar aon teocht le chéile. Mar sin, tuigeadh go bhfuil aois theoranta ag an gcruinne, agus go bhfuil an chruinne ag athrú – go bhfuil a stair féin aici.

Aomadh nó aomachán a thugtar ar fhórsa atá ag tarraingt cáithníní, reanna neimhe nó réadanna eile – imtharraingt, aomadh maighnéadach nó pé cineál eile. (Focal é ”aomadh” ar tháinig an Duinníneach air i nGaeilge Oirthear Uladh, agus mar sin, níl leithscéal ná siocair ag bunadh an Tuaiscirt gan úsáid a bhaint as.) Is féidir a rá go n-aomann an Domhan sinn go léir, toisc go bhfuil imtharraingt (domhantarraingt) ag an Domhan. Cosúil leis sin, aomann an lucht leictreach deimhneach agus an lucht leictreach diúltach a chéile. Aomann pol thuaidh agus pol theas an mhaighnéid a chéile freisin.

Aonad réalteolaíoch a thugtar ar mheánfhad an Domhain ón nGrian. Inniu, tá luach an aonaid réalteolaíoch socraithe go hoifigiúil ar 149,597,870.7 ciliméadar (céad agus naoi milliún déag is ceithre scór, cúig chéad agus seacht míle déag is ceithre scór, ocht gcéad agus deich gciliméadar is trí scór, agus seacht gcéad méadar) – is é sin, cé go mbítear ag mioncheartú an mheánfhaid de réir na mbreathnuithe is úire, ní athraítear sainmhíniú an aonaid réalteolaíoch dá réir a thuilleadh.

An tAonbheannach nó Monoceros atá ar an réaltbhuíon idir an Cúpla, an Madra Beag, an Phéist Uisce, Deireadh na Loinge, an Madra Mór, an Giorria, agus an Bodach. Ritheann an meánchiorcal neamhaí tríd an Aonbheannach. Níl an tAonbheannach ró-chuidsúlach ó thaobh na réaltaí de, ach tá roinnt réaltbhraislí agus réaltnéalta le feiceáil sa réaltbhuíon seo, ar nós Réaltnéal an Róiséid, Réaltbhraisle Chrann na Nollag, Réaltnéal na Coirceoige, agus Réaltnéal Athraitheach Hubble.

An tAontas Réalteolaíoch Idirnáisiúnta a thugaimid ar eagraíocht idirnáisiúnta na réalteolaithe proifisiúnta. Bunaíodh sa bhliain 1919 é, agus is i bPáras atá ceanncheathrú an Aontais. Is é an tAontas, nó foireann ar leith taobh istigh den Aontas, a shocraíos na hainmneacha réalteolaíocha a bhaistear ar reanna neimhe agus ar réadanna spéire, nó a bhronnas stádas oifigiúil ar leagan áirithe de sheanainm.

Apafócas: malairt ainm ar an gcianphointe (apalár).

Apaigí an téarma a thagraíos do chianphointe na satailíte (na Gealaí, cuir i gcás) ar a fithis timpeall an Domhain.

Apaihéilean (nó aiféilean) a thugtar ar chianphointe an phláinéid, an chóiméid nó an astaróidigh ar a fhithis timpeall na Gréine.

Apairéaltracan is ea cianphointe na Gréine ar a fithis timpeall lárphointe Bhealach na Bó Finne.

Apalár a thugtar ar chianphointe na rinne neimhe ar a fithis – is é sin, an pointe is faide ón bpríomhúlach (ón rinn neimhe eile a bhfuil sí ag dul ina timpeall). Samplaí den apalár iad an t-apaigí, an t-apaihéilean, an t-apastrón agus an t-apairéaltracan.

Apalló an t-ainm Gaeilge ar astaróideach uimhir a 1862. Tá grúpa iomlán d'astaróidigh ainmnithe as Apalló: trasnaíonn siad fithis an Domhain ar a gcamchuairt timpeall na Gréine, agus dainséar i gcuid mhaith acu (Apalló féin san áireamh) don Domhan, mar is eagal leis na réalteolaithe.

Apastrón a thugtar ar chianphointe an phláinéid, an astaróidigh nó an chóiméid ar a fhithis timpeall na réalta.

An tAra nó Auriga atá ar an réaltbhuíon idir an Lincse, an Cúpla agus Peirséas. Is í Capella an réalta is gile sa réaltbhuíon seo, agus í ar na réaltaí is lonrúla amuigh. Le fírinne is córas ceithre réalta í, agus an dá cheann is gile acu is fathachréaltaí buí iad. Déréalta uraitheach í an dara réalta is gile san Ara, mar atá, Menkalinan; réalta athraitheach ar déanamh Algol í. Díol suime í Almaaz (Epsilon Aurigae) freisin mar ilréalta athraitheach. Tá roinnt réaltbhraislí oscailte san Ara fosta agus iad ina n-ábhar spéise ag na réalteolaithe amaitéaracha.

Tabhair faoi deara fosta gurb é Ara ainm Laidine na hAltóra freisin. Ainmneacha Laidine cosúil le Alpha Arae, Beta Arae agus araile, níl siad ag tagairt do réaltaí an Ara, ach don Altóir. Auriga an t-ainm Laidine ar an Ara.

Arcturus nó Alpha Boötis atá ar an réalta is gile i réaltbhuíon an Aoire. Fathachréalta fhlannbhuí den aicme speictreach K é, agus é ar aon mhais leis an nGrian s'againn, cé go bhfuil sé i bhfad níos mó ná í – cúig oiread is fiche ar trastomhas – agus i bhfad bhfad níos lonrúla, is é sin, céad is seachtó oiread. Mar sin, cé gur fathachréalta é anois, is dócha go raibh sé ina réalta phríomhsheichimh tráth den tsaol. Tá Arcturus ar réaltaí geala na spéire, agus ba é an chéad réalta riamh ar a ndearnadh breathnuithe teileascóip de lá.

Argóint an pheirihéilin a thugtar ar an uillinn idir an nód éiritheach agus an peirihéilean.

Argón a thugtar ar dhúil uimhir a hocht déag, agus is é Ar an tsiombail cheimiceach. Is triathghás é, is é sin, tá ochtréad iomlán ar an leictreonsceall is faide amuigh aige – ocht leictreon ar fad. Is í an chumraíocht leictreonach atá aige ná 1s²2s²2p⁶3s²3p⁶. Struchtúr an-chobhsaí é an t-ochtréad nach gceadaíonn don argón dul i gcomhdhúile le dúile ceimiceacha eile ach ar éigean. Le comhdhúile argóin a chruthú tá imthoscaí neamhghnácha agus ocsaídeoirí láidire (fluairín ach go háirithe) ag teastáil, agus ní bhíonn na comhdhúile argóin fadsaolach ná úsáideach – sórt éachtóireachta é ag na ceimiceoirí argón a nascadh de dhúile eile. Scéal eile é go bhfuil na réalteolaithe tar éis sonrú a chur i gcomhdhúile argóin sa spáis: d'aithin siad iain argóiniam ArH⁺ ar speictream an ábhair idir-réaltaigh thart ar Réaltnéal an Phortáin.

Tá trí iseatóp cobhsaí ag an argón, mar atá, ³⁶Ar, ³⁸Ar, agus ⁴⁰Ar. Is é ⁴⁰Ar an ceann is coitianta, mar is léir ó mheáchan adamhach an argóin, 39.948. Is é is cúis leis seo go bhfuil iseatóp radaighníomhach ag an bpotaisiam, ⁴⁰K, atá cuíosach flúirseach sa dúlra, agus nuair a thiocfas béite-mheath ar adamh den chineál seo, is é an t-argón úd ⁴⁰Ar a gheofar mar thoradh.

Is é an t-argón an triathghás is flúirsí in atmaisféar an Domhain, agus dá réir sin ba é an chéad triathghás a d'aithin na heolaithe. Ba iad John William Strutt (Tiarna Rayleigh) agus William Ramsay a d'aonraigh an chéad eiseamal argóin sa bhliain 1894, éacht a thabhaigh Duais Nobel dóibh. Nuair a bhítear ag dealú nítrigine ón aer go crióigineach (is é sin, nuair a bhítear ag reo an aeir leis na gáis éagsúla a aonrú de réir a bhfiuchphointe), faightear argón mar sheachthoradh nádúrtha. Mar sin bíonn argón ar fáil réasúnta saor (i bhfarradh is na triathgháis eile ar a laghad, nó níl siad leath chomh flúirseach céanna san atmaisféar), agus leas á bhaint as nuair a bhíos gás támh ag teastáil. Astaíonn an t-argón solas corcra nuair a leictrítear é, agus mar sin is féidir é a úsáid i soilse daite cosúil leis an neon.

Ariel atá ar an gceathrú satailít is mó atá ag Úránas. Ba é an réalteolaí Sasanach William Lassell a chuir an chéad sonrú in Ariel thiar sa naoú haois déag. Satailít sféarúil é – is é sin tá sé ar dhéanamh liathróide, a bheag nó a mhór – agus is é an tsatailít is lú den chineál seo sa Ghrianchóras. Tá fithis Ariel suite beagnach in aon leibhéal le meánchiorcal Úránais. Creidtear go bhfuil Ariel comhdhéanta as oighear agus as cloch araon: is dócha go bhfuil croí cloiche ann agus maintlín oighir ina thimpeall. Níl ach cuid de dhromchla Ariel léarscáilithe, ach is féidir a rá go bhfuil sé breac ar fad le cainneoin agus le cráitéir.

Aristarchus atá ar an gcráitéar is mó ailbéideacht ar an taobh den Ghealach atá iompaithe linn. Chomh geal is atá sé i gcomparáid leis an timpeallacht is féidir é a aithint le súile do chinn féin faoi imthoscaí fabhracha. Tá sé suite in Ardchlár Aristarchus, in Aigéan na Stoirmeacha, agus é daichead ciliméadar ar trastomhas. Ba é an réalteolaí Iodálach Giovanni Riccioli a d'ainmnigh sa bhliain 1651 é as an réalteolaí Aristarchus ó Samos a mhair sna blianta 310-230 roimh Chríost. Ceannródaí héilealárnachais a bhí ann mar Aristarchus – is é sin bhí sé ar na heolaithe is moiche a thuig gurb í an Ghrian lárphointe an ghrianchórais.

Arsanaic a thugtar ar dhúil cheimiceach uimhir a 33. As an tsiombail cheimiceach sna foirmlí. Tá sí in aon ghrúpa leis an nítrigin agus leis an bhfosfar i dtábla peiriadach na ndúl, agus cúig leictreon ar an sceall is faide amuigh aici. Miotalóideach í an arsanaic, is é sin tá sí idir eatarthu idir na miotail agus na dúile neamh-mhiotalacha ar a lán dóigheanna. Tá allatróip éagsúla ag an arsanaic, cosúil leis an bhfosfar – is é sin, an arsanaic liath mhiotalach, an arsanaic bhuí, agus an arsanaic dhubh. Níl ach aon iseatóp cobhsaí amháin aici, agus is é an t-aon iseatóp arsanaice atá le fáil sa dúlra.

Is iad na staideanna ocsaídiúcháin is tábhachtaí ná +3 agus +5, mar is léir ón dá ocsaíd, mar atá, an trí-ocsaíd dé-arsanaice As₂O₃ (”an arsanaic bhán”) agus an peantocsaid dé-arsanaice As₂O₅. Comhdhúile nádúrtha arsanaice iad an tríshuilfíd dé-arsanaice As₂S₃ (an óirpimint) agus an teitreashuilfíd teatrarsanaice As₄S₄ (an rialgar). Tá dath dearg sa rialgar, agus dath órbhuí san óirpimint, agus mar sin d'úsáidtí sa dathadóireacht iad ar feadh i bhfad, go dtí gur chuir ábhair dhatha eile – cinn nach bhfuil arsanaic iontu – an ruaig orthu.

Nimh í an arsanaic, an dúil féin chomh maith leis na comhdhúile. Go bunúsach, is é is cúis le nimhiúlacht na harsanaice ná go bhfuil sí chomh cosúil leis an bhfosfar is gur féidir léi dul in áit an fhosfair i mbeothach an duine, ach san am chéanna chomh difriúil is nach féidir léi gnó an fhosfair a dhéanamh sna próisis bhithcheimeacha. Thar aon rud eile cuireann sí táirgíocht na trífhosfáite adanaisín ó mhaith. Is éard atá i gceist leis an trífhosfáit adanaisín ná comhdhúil a iompraíos fuinneamh sa cholainn – cineál ”airgeadra fuinnimh” sna teagmhálacha idir na cealla – agus mar is léir ón ainm tá trí adamh fosfair de dhíth le móilín trífhosfáite adanaisín a chur i dtoll le chéile.

Sna scéalta bleachtaireachta is minic a mharaítear daoine le harsanaic, ach déanta na fírinne ní bheadh sé praiticiúil ag aon dúnmharfóir arsanaic a úsáid ar na saolta seo, ós dúil cheimiceach ar leith í agus í so-aitheanta ag na saineolaithe.

Fadhb thromchúiseach é an truailliú arsanaice sa screamhuisce. Truailliú nádúrtha ón úir é go coitianta, is é sin, ní hí tionsclaíocht an duine is cúis leis. Tá an truailliú seo as pabhar dona in Iarthar na Stát Aontaithe, sa Bhanglaidéis, san Airgintín agus sa Mhongóil, mar shampla.

Asamat an uillinn a thugas treoshuíomh na réalta ar an gcompás. Céim stua (céim uillinne) an t-aonad a úsáidtear leis an asamat a thomhas, agus is é an tuaisceart an nialas.

Astaireacht nó réaltlach a thugtar ar ghrúpa suntasach réaltaí a gcoinnítear cuimhne ar leith air cé nach réaltbhuíon é. Astaireachtaí aithnidiúla iad an Camchéachta (Merak, Dubhe, Phecda/Phad, Megrez, Alioth, Mizar-Alcor, agus Alkaid), Triantán an tSamhraidh (Altair, Deneb, agus Vega), Triantán an Gheimhridh (Betelgeuse, Sirius, agus Procyon), an Muileata Mór (Croí Shéarlais, Spica, Denebola, agus Arcturus), Heicseagán an Gheimhridh (Pollux, Procyon, Capella, Aldebaran, Sirius, agus Rigel), agus Slat an Bhodaigh nó Crios Oiríon (Alnitak, Mintaka, agus Alnilam).

Is féidir a rá gur astaireacht agus réaltbhuíon araon í Cros an Deiscirt, nó fuair an réaltbhuíon a hainm ó astaireacht na gceithre réaltaí is gile inti.

Astaitín a thugtar ar dhúil cheimiceach uimhir a 85. At an tsiombail cheimiceach. Mar is léir ó ainm na dúile, a chiallaíos ”éagobhsaí”, is dúil an-radaighníomhach é a dtagann meath uirthi chomh sciobtha is nach féidir mórán a fháil amach faoina hairíonna ceimiceacha – tá an t-astaitín suite faoin iaidín i dtábla peiriadach na ndúl, rud a thugas le fios gur dócha go bhfuil sé cosúil leis an iaidín. Is í an chumraíocht leictreonach atá aici ná 1s²2s²2p⁶3s²3p⁶3d¹⁰4s²4p⁶4d¹⁰5s²5p⁶4f¹⁴5d¹⁰6s²6p⁵. Mar sin, tá seacht leictreon (dhá s-leictreon agus cúig p-leictreon) ar an sceall is faide amuigh, mar is dual do na halaiginí go léir. Is é an t-iseatóp is cobhsaí atá ag an astaitín ná astaitín a 210 (nó ²¹⁰At), atá tuairim is ocht n-uaire ar leathré. Is idirchéim nádúrtha é an t-astaitín i meathshlabhra radaighníomhach an úráiniam, ach is dócha nach bhfuil ach cúpla dosaen gram de ar fáil i screamh an Domhain ar fad – an-chorr-adamh anseo agus ansiúd go bunúsach.

Astaróidigh (uatha: astaróideach) a thugtar ar reanna neimhe atá ag fithisiú na Gréine, agus iad níos lú ná na pláinéid. Ní astaróidigh iad na cóiméid, áfach. Sa chiall is cúinge, is astaróidigh iad na cinn atá suite idir Mars agus Iúpatar, san áit a bhfuil crios na n-astaróideach, ach tá grúpaí eile astaróideach ann, cosúil leis na Traígh agus na Gréagaigh (na hastaróidigh a leanas Iúpatar nó a ghabhas roimhe), nó na hastaróidigh neas-Domhain (na cinn a thagas i gcóngar dár bpláinéad féin).

Athshondas a thugtar (i gcoimhthéacs na réalteolaíochta) ar an tionchar tráthrialta a imríos reanna neimhe ar a chéile lena n-imtharraingt, go háirithe más é is toradh don idirghníomhú seo ná go bhfuil a dtréimhsí imrothluithe i gcoibhneas simplí a chéile. Sampla den athshondas é go gcríochnaíonn Neiptiún trí imrothlú timpeall na Gréine san am chéanna a thógas sé ar Phlútón dhá imrothlú a chur de.

Taobh amuigh den réalteolaíocht, tugann lucht na fisice athshondas ar an dóigh a bhfuil dhá thonnchrith ag dul i bhfeidhm ar a chéile, agus tonnchrith nua á chruthú mar chomhthoradh.

Aurora borealis agus aurora australis a thugtar ar na gealáin a fheictear timpeall an dá phol agus an ghrianghaoth ag bualadh faoi mhaighnéadsféar an Domhain. Is cuid súl iad na gealáin seo go minic, agus iad ag cur na n-ildathanna díobh. Seasann aurora borealis do na gealáin a bhíos le feiceáil timpeall an phoil thuaidh – an chaor aduaidh – agus is ionann aurora australis agus an chaor aneas. Bíonn gealáin chosúla le feiceáil ar na pláinéid eile freisin. Saighneáin a thugtar ar na gealáin freisin.

Bairiam a thugtar ar dhúil cheimiceach a 56. Ba an tsiombail cheimiceach. Ceann de na miotail chré-alcaileacha é an bairiam, cosúil leis an maignéisiam, an cailciam, agus an strointiam: tá dhá leictreon ar an sceall is faide amuigh aige, agus ochtréad ar an dara ceann, agus mar sin is dual dó an dá leictreon sin a thabhairt ar iasacht uaidh, ionas go gcruthófar ian bairiam Ba²⁺. Is í an t-aon staid ocsaídiúcháin a bhíos ag an mbairiam ina chuid comhdhúl ná +2. Miotal airgeadgheal é an bairiam, ach nuair a oibreos an t-aer air, ní bheidh an loinnir sin i bhfad ag imeacht: chomh haraiciseach is atá an bairiam chun imoibriúcháin, is dual dó dul i gcomhdhúil le hocsaigin an aeir agus brat liath ocsaíde a tharraingt. Is féidir an bairiam a aithint ar an dath uaine a chuireas sé leis an tine, agus úsáidtear comhdhúile bairiam sna roicéid tine ealaíne ar an gcúis seo. Nimh é an bairiam, nó oibríonn na hiain bhairiam ar na néaróga.

An Balla Díreach a thugtar ar an ngág nó an scairp is suntasaí ar an nGealach. Rupes Recta an t-ainm Laidine. Tá an Balla Díreach suite in aice le Muir na Scamall, agus é tuairim is céad ciliméadar ar fad.

An Balla Mór – Sa réalteolaíocht, tugtar ”An Balla Mór” ar struchtúir áirithe mhórscála a aithnítear ar an ollchruinne, mar atá:

• Balla Mór an Tuaiscirt. Is é seo an rud is réidhe a bhíos i gceist ag na réalteolaithe agus iad ag trácht ar ”an mBalla Mór”. Sreang nó ”filiméad” de réaltraí atá ann agus í leathmhíle milliún solasbhliain ar fad, nó níos faide fós. Cuireadh an chéad sonrú sa Bhalla Mhór seo thiar sa bhliain 1989.

• Balla Mór Sloan. hAithníodh an filiméad seo an chéad uair sa bhliain 2003, agus fuair sé a ainm ón scéim suirbhéireachta spéire ar a dtugtar Suirbhé Digiteach Spéire Sloan, ó ba iad torthaí na scéime sin a chuidigh leis na saineolaithe fionnachtain an Bhalla seo a dhéanamh. Fuair an suirbhé maoiniú ó Fhondúireacht Alfred P. Sloan, agus as an bhfondúireacht sin a hainmníodh an tionscadal. Innealtóir agus fear gnó a bhí in Alfred P. Sloan a bhí i gceannas ar an ngnólacht úd General Motors ar feadh i bhfad, agus bhunaigh sé an Fhondúireacht sa bhliain 1934 le taighde agus teicneolaíocht a mhaoiniú. Tá Balla Mór Sloan i bhfad níos faide fós ná Balla Mór an Tuaiscirt.

Bá na mBoghanna Báistí nó Sinus Iridum a thugtar ar an ”mbá” in iarthuaisceart Mhuir na Báistí ar an nGealach.

Bandaí cianaigine: is iad seo na bandaí i speictream na réalta ar a n-aithnítear go bhfuil cianaigin ar fáil sa réalta. Comhdhúil charbóin agus nítrigine í an chianaigin, C₂N₂. Is iad an dá thonnfhad úd 389 agus 422 nanaiméadar na bandaí cianaigine is tábhachtaí. Tugtar CN-réaltaí ar na réaltaí le bandaí cianaigine.

Bandaí ocsaíde tíotáiniam: is iad seo na bandaí i speictream na réalta ar a n-aithnítear go bhfuil (aon)ocsaíd tíotáiniam, TiO, ar fáil sa réalta. I speictream na bhfathachréaltaí ”fuara” (K-aicme agus M-aicme) is tipiciúla a fheictear na bandaí ocsaíde tíotáiniam.

Bandaspeictream a thugtar ar speictream ina bhfeictear grúpaí tiubha (bandaí) de línte speictreacha.

Banda stoidiacach an banda solais ar an spéir a cheanglaíos an solas stoidiacach den fhrithloinnir. Ní bhíonn an banda stoidiacach le feiceáil ach faoi imthoscaí eisceachtúla, nuair a bhíos oíche an-dorcha agus spéir gheal ann.

An Bhanlámh – ceann de na hainmneacha atá ag na Gaeil ar Chrios Oiríon nó Slat an Bhodaigh, is é sin an trí réalta úd Alnitak, Alnilam, agus Mintaka i réaltbhuíon an Bhodaigh.

Baralár a thugtar ar mheáchanlár nó lárphointe maise an chórais imtharraingthe (tagraíonn an réimír sin bara- don fhocal Gréigise a chiallaíos ”trom”). Nuair a deir muid go bhfuil satailít áirithe ag fithisiú pláinéad áirithe, mar shampla, is ráiteas cineál míchruinn é – b'fhearr a rá go bhfuil an pláinéad agus an tsatailít araon ag dul timpeall ar bharalár an chórais imtharraingthe arbh é an pláinéad an rinn is mó ann. Mar shampla, tá an Domhan agus an Ghealach ag fithisiú a gcomh-bharaláir, ach ar ndóigh tá an pointe sin suite taobh istigh den Domhan cé nach ionann é agus lárphointe an Domhain. Scéal eile é scéal Phlútóin agus a chuid satailítí, nó tá baralár an chórais sin suite taobh amuigh de Phlútón.

Barón an téarma a thagraíos do bhuncháithníní troma, go háirithe don phrótón agus don neodrón. Glactar leis go bhfuil gach barón comhdhéanta as trí chuarc éagsúla.

Bealach na Bó Finne nó an Láir Bhán nó Claí Mór na Réaltaí a thugtar ar an réaltra ina bhfuil cónaí orainn féin – sa chiall chúng is é Bealach na Bó Finne an crioslach bán a ritheas trasna na spéire áit a bhfuil na réaltaí chomh tiubh le chéile is nach dtig le súil an duine iad a aithint thar a chéile. Is ionann an crioslach sin go bunúsach agus diosca an réaltra mar a fheictear dúinn inár dtimpeall é, ó tá muid féin suite sa diosca sin. Is é Bealach na Bó Finne an dara réaltra is mó sa Ghrúpa Áitiúil, nó is é réaltra Andraiméide an ceann is mó.

Réaltra bíseach barrach é Bealach na Bó Finne. Is iad géaga ár réaltra – nó na cinn is tábhachtaí acu – ná Géag Pheirséis, Géag Chóngarach an Trí Chileaparsoic, Géag Chianmhar an Trí Chileaparsoic, Géag na Rialach, an Ghéag Lasmuigh, an Nua-Ghéag Lasmuigh, Géag na Scéithe is an Cheinteáir, Géag na Cíle is an tSaighdeora, agus Géag an Bhodaigh is na hEala. Is féidir gur codanna d'aon ghéag amháin iad Géag Pheirséis agus an dá Ghéag Trí Chileaparsoic; ar an dóigh chéanna, is dócha nach bhfuil sa dá Ghéag Lasmuigh ach fairsingiú ar Ghéag na Rialach. Is í Géag an Bhodaigh is na hEala ár ngéag dhúchais féin.

An Béar Beag nó Ursa Minor a thugtar ar an réaltbhuíon arb í an Réalta Pholach an réalta is gile inti. Níl sí róchosúil le haon bhéar, ach tá sí cosúil leis an gCamchéachta (astaireacht na réaltaí is gile sa Bhéar Mhór), ós rud é go bhfuil ”bosca” ceithre réalta ann chomh maith le ”cos” trí réalta. Tá an Réalta Pholach, nó Alpha Ursae Minoris, suite i ndeireadh na ”coise”. Ceann de réaltaí an ”bhosca” í an dara réalta is gile sa réaltbhuíon, Kochab nó Beta Ursae Minoris. Déréalta is ea an Réalta Pholach, agus is ollfhathachréalta bhuí í an phríomhréalta. Fathach é Kochab chomh maith, agus é ag dul in aois cheana: K-réalta atá ann, is é sin, réalta atá níos fuaire agus níos deirge ná an Ghrian s'againn.

An Béar Mór nó Ursa Major a thugtar ar an réaltbhuíon a bhfuil an Camchéachta (an tSeisreach) suite taobh istigh di. Is iad na réaltbhuíonta timpeall an Bhéir Mhóir ná na Madraí Fiaigh, Folt Bheirnicé, an Leon, an Leon Beag, an Portán, an Lincse, an Sioráf, an Dragan, agus an tAoire. Is iad réaltaí an Chamchéachta na cinn is gile agus is feiceálaí sa Bhéar Mhór: Alkaid (Benetnasch, Eta Ursae Majoris), Mizar (Zeta Ursae Majoris), Alioth (Epsilon Ursae Majoris), Megrez (Kaffa, Delta Ursae Majoris), Phekda (Phecda, Phad, Gamma Ursae Majoris), Merak (Beta Ursae Majoris), agus Dubhe (Ak, Alpha Ursae Majoris). Tá roinnt réaltraí le feiceáil sa réaltbhuíon seo chomh maith.

Bearna Cassini a thugtar ar an mbearna idir A-fháinne agus B-fháinne Shatarn. Fuair sí a hainm ón réalteolaí Francach-Iodálach Giovanni Domenico (nó Jean Dominique) Cassini, a chuir an chéad sonrú inti sa bhliain 1675. Tá struchtúr inmheánach ag an mbearna, nó cé go bhfuil an damhna taobh istigh di i bhfad níos scaipthe ná sa dá fháinne ar an dá thaobh di, is féidir mionfháinní agus mionbhearnaí a aithint laistigh de Bhearna Cassini.

Tá an bhearna timpeall is ceithre mhíle seacht gcéad ciliméadar (4,700 km) ar leithead. Na leaca oighir ar an imeall taobh istigh den bhearna tá siad ag fithisiú an phláinéid in athshondas leis an ngealach úd Mimas, nó bíonn dhá thuras timpeall ar Shatarn críochnaithe acu san am a thógas sé ar Mhimas aon turas amháin a chur di. Tá an t-imeall sin suite faoi 117,600 ciliméadar (céad seacht míle déag agus sé chéad ciliméadar) de lárphointe Shatarn.

Bearnaí taobh istigh de Bhearna Cassini iad Bearna Huygens, Bearna Herschel, Bearna Russell, Bearna Jeffreys, Bearna Kuiper, Bearna Laplace, Bearna Bessel, agus Bearna Barnard.

Tá Bearna Huygens ainmnithe as Christiaan Huygens, an t-eolaí Ollannach a bhí beo sa tseachtú haois déag. Is deacair cur síos a thabhairt ar a ndearna Huygens ar mhaithe leis an eolaíocht, chomh bisiúil is a bhí sé: bhí sé ina optaiceoir, ina mhatamaiticeoir, ina réalteolaí, agus ina innealtóir; ba eisean a chuir an chéad sonrú i dTiotán, gealach mhór Shatarn, mar shampla; rinne sé forbairt thábhachtach ar an teileascóp; agus ba eisean a chéadcheap an clog luascadáin.

Bearna Herschel arís, fuair sí a hainm ó William Herschel (1738-1822) – nó Wilhelm Herschel: Gearmánach a bhí ann a rugadh in Hannover, ach nuair a bhí sé ina fhear óg, d’aistrigh sé go Sasana. Ansin bhain sé amach cáil nár bheag mar réalteolaí agus mar cheolchumadóir araon. Rinne sé taighde ar ghealacha Shatarn agus Úránais.

An Ruiséalach, ansin, ba é an fear céanna a bhfuair Léaráid Hertzsprung-Russell a hainm uaidh: Henry Norris Russell (1877-1957) a chaith an chuid ba mhó ag léachtóireacht faoi réalteolaíocht in Ollscoil Princeton. Ní raibh mórán baint aige leis an taighde ar Shatarn ná ar na fáinní áfach, nó chuir sé an spéis ba mhó sna réaltaí, seachas sna pláinéid.

Matamaiticeoir ab ea Harold Jeffreys (1891-1989), agus baineann an leabhar is clúití dár tháinig óna pheann le teoiric na dóchúlachta. San am chéanna bhí sé go mór mór in aghaidh theicteoinic na bplátaí agus teoiric na gluaiseachta ilchríochaí – is é sin, na teoiricí geolaíochta a deir go mbíonn na plátaí ilchríochacha ag bogadh is ag gluaiseacht leo in imeacht na milliún bliain. Mar is eol dúinn inniu, chaill sé a chogadh príobháideach in aghaidh na teicteoinice, ach san am chéanna maireann an taobh eile dá chuimhne beo i gcónaí i measc na matamaiticeoirí.

Réalteolaí Ollannach-Mheiriceánach ab ea Gerrit Pieter Kuiper, nó Gerard Peter Kuiper (1905-1973), mar a scríobhadh sé a ainm i mBéarla. Deirtear gurb iad a shúile géara a rinne réalteolaí de, nó nuair a bhí sé ina pháiste bhí sé in ann réaltaí fannlaga a fheiceáil nach n-aithneodh na daoine eile. Rinne sé staidéar ar an réalteolaíocht in Ollscoil Leiden ina thír dhúchais féin, ach sna tríochaidí chuaigh sé ag obair sna Stáit Aontaithe, agus bhain sé amach saoránacht na Stát in achomaireacht. Rinne sé cion fir, nó cúpla fear, ag cur le heolas na réalteolaithe ar an nGrianchóras s’againn agus ar na réaltaí chomh maith. Mar shampla, rinne sé fionnachtain dhá ghealach: Miranda, ar satailít de chuid Úránais í, agus Nereid, ar gealach de chuid Neiptiúin í. Uaidhsean a fuair Crios Kuiper a ainm chomh maith.

Is fiú cuimhne a choinneáil ar Pierre-Simon Laplace chomh maith. Fear léinn ón bhFrainc a bhí ann a rugadh sa bhliain 1749 agus a cailleadh sa bhliain 1827. Ileolaí a bhí ann a d’fhág a lorg ar an matamaitic, ar an réalteolaíocht agus ar an bhfealsúnacht araon. Mar shampla, bhí sé ar an gcéad eolaí riamh ar rith smaoineamh an dúphoill leis: bhí sé incheaptha – ar seisean – go raibh réaltaí chomh trom téagartha ann nach bhféadfadh an solas féin imeacht óna n-imtharraingt, agus dá thoradh sin, go raibh na reanna neimhe ba throime dá raibh ann dofheicthe.

Fuair bearna Bessel a hainm ó Friedrich Wilhelm Bessel (1784-1846). Réalteolaí, fisiceoir agus matamaiticeoir a bhí ann. Ba eisean, roimh aon duine eile, a fuair amach conas is féidir úsáid a bhaint as an saobhdhiallas leis an bhfad ón nGrian go réalta eile ar leith a chomhaireamh.

Tagraíonn ainm bhearna Barnard d’Edward Emerson Barnard (1857-1923), an fear céanna ar baisteadh a shloinne ar Réalta Barnard. Ba é Barnard a thomhais dualghluaisne na réalta sin.

Bearna Encke – is bearna í taobh istigh d'A-fháinne Shatarn. Fuair an bhearna seo a hainm ón réalteolaí Gearmánach Johann Encke. Tá Pan, ceann de ghealaí beaga Shatarn, ag fithisiú an phláinéid sa bhearna seo.

Bearna Hertzsprung – is éard atá i gceist léi ná réigiún i léaráid Hertzsprung-Russell nach bhfuil ach dornán beag réaltaí le fáil ann. Tá an bhearna seo suite os cionn an phríomhsheichimh, ón A-aicme go dtí an F-aicme. Fuair an bhearna a hainm ón réalteolaí Danmhargach Ejnar Hertzsprung, duine acu siúd a bhfuil an léaráid féin ainmnithe astu. Ní fhanann ach beagán réaltaí sa bhearna seo ar feadh i bhfad, agus is dual do na cinn eile í a fhágáil ina ndiaidh i rith a bhforbartha. Faoi láthair, tá Capella Aa – an comhbhall is mó d'ilréalta Capella – suite i mbearna Hertzsprung.

Bearnaí Kirkwood – Sa bhliain 1866 d'aithin an réalteolaí Meiriceánach Daniel Kirkwood bearnaí áirithe i scaipeachán na n-astaróideach sa Ghrianchóras. Go bunúsach ní cheadaítear do na hastaróidigh bheith in athshondas le hIúpatar, is é sin cúrsa amháin timpeall na Gréine a thabhairt in am a bheadh i gcoibhneas simplí an ama a thógas sé ar Iúpatar imrothlú amháin a chur de, agus is iad bearnaí Kirkwood is toradh don chosc seo.

Beirilliam – Is é an beirilliam dúil cheimiceach uimhir a ceathair, agus é ar an gceann is éadroime de na miotail chré-alcaileacha. Is í an tsiombail a sheasas dó sna foirmlí ná Be, agus is í an chumraíocht leictreonach atá aige ná 1s²2s².

Tá an beirilliam 9.012 aonad ar mheáchan adamhach, agus is é beirilliam a naoi, nó ⁹Be, an t-aon iseatóp cobhsaí amháin. Tá beirilliam a deich, nó ¹⁰Be, réasúnta fadsaolach, agus é breis is milliún bliain ar leathré. Cruthaítear beirilliam a deich san atmaisféar de thoradh an phróisis ar a dtugtar spallúchán nó spallú: is iad na gathanna cosmacha is cúis leis an bpróiseas seo. An beirilliam radaighníomhach a ghintear ar an dóigh seo carntar in uachtar na hithreach é, agus is féidir leis na geolaithe tátail a bhaint i dtaobh ghníomhaíocht na Gréine as athruithe an chineál áirithe seo radaighníomhaíochta i gcisil na hithreach: go bunúsach, nuair a bhíos an ghrianghaoth láidir, bíonn an radaíocht chosmach lag, agus nuair a bhíos an radaíocht chosmach lag, ní tháirgtear mórán den iseatóp seo san atmaisféar.

Miotal liath sobhriste é an beirilliam le teocht an tseomra. Má thagann sé i dteagmháil leis an aer, fágfar brat ocsaigine air. Is féidir beirilliam a chur trí thine fosta, agus ar ndóigh is í an ocsaíd chéanna, BeO, is toradh don imoibriú seo.

Siúd is gur miotal atá ann, mar bheirilliam, ní bhíonn sé chomh haraiciseach chun iain a dhéanamh agus a shamhlófá le miotal cré-alcaileach – le fírinne tá sé níos cosúla leis an alúmanam ó thaobh na ceimice de, agus é ag ceangal naisc chomhfhiúsacha lena lán dúl. Is í an bheiril – sileacáit an bheirilliam agus an alúmanaim Be₃Al₂(SiO₃)₆ – an mianra is tábhachtaí beirilliam, agus aithne ag an gcine daonna uirthi ó thús na staire. Is féidir beirilliam a dhéanamh as beiril, ach baintear úsáid na seoide aisti chomh maith. Níl dath ar bith sa ghlanbheiril, ach is minic a fhágas truailleáin éagsúla dath éigin inti. Tugtar smaragaid ar an mbeiril uaine, agus is éard atá i gceist leis an gcloch mhuirghorm ná beiril ghorm. Tá an bheiril órga buí, agus is é an héileadór an leagan buí-uaine.

Is mór an t-éacht miotalóireachta é beirilliam a aonrú mar dhúil, agus níor éirigh an t-éacht sin le haon duine roimh an naoú haois déag. Bhí an ceimiceoir clúiteach Gearmánach Friedrich Wöhler ar an gcéad duine, thiar sa bhliain 1827, a d'aonraigh beirilliam. Eisean a bhaist an dúil fosta, ach ina dhiaidh sin thug ceimiceoirí eile taitneamh don ainm glúiciniam, atá bunaithe ar an bhfocal Gréigise a chiallaíos ”milis”, ó tá blas milis sna salainn bheirilliam. Níl sé ciallmhar an iomarca suilt a bhaint as an mblas sin áfach, ós rud é gur nimh atá sa bheirilliam. Tá an beirilliam cosúil leis an maignéisiam ó thaobh na ceimice de, ionas gur dual dó dul in áit an mhaignéisiam sa cholainn, ach ar ndóigh níl sé in ann gnó an mhaignéisiam a dhéanamh in orgánach an duine. Mar sin, tá dochar sna comhdhúile beirilliam; thairis sin tá an miotal glan féin dainséarach go leor má análaítear isteach mar dhusta é, nó spreagann sé ailléirge agus ailse scamhóg.

Is iomaí úsáid a bhaintear as beirilliam sa teicneolaíocht. Ligeann an miotal seo an chuid is mó de na x-ghathanna tríd, agus mar sin, úsáidtear é i bhfuinneoga radaíochta na bhfeadán x-ghathach. Ní athraíonn toirt an bheirilliam mórán leis an teocht – ní fhorbraíonn an beirilliam mórán, mar a déarfá – agus mar sin is minic a úsáidtear páirteanna beaga beirilliam sa spásteicneolaíocht, mar shampla.

Bellatrix nó Gamma Orionis a thugtar ar an tríú réalta is gile i réaltbhuíon an Bhodaigh. B-réalta í, is é sin réalta the bhánghorm, agus í suite dhá chéad go leith de sholasbhlianta uainn. Tá sí ocht n-oiread chomh téagartha (ó thaobh na maise de) leis an nGrian, agus naoi míle is dhá chéad oiread níos lonrúla. Bhaintí úsáid aisti mar thomhas caighdeánach ar ghile agus ar speictream na réaltaí eile tráth, ach d'éirigh lucht na ceirde as sin le fada, ós rud é gur réalta réasúnta athraitheach í.

Betelgeuse nó Alpha Orionis an dara réalta is gile i réaltbhuíon an Bhodaigh (is ea, an dara ceann is gile acu, cé gurb é Alpha Orionis ainm na réalta de réir ainmníocht Bayer). Tá Betelgeuse ar réaltaí móra na spéire: ollfhathach dearg den M-aicme atá ann, agus é suite faoi shé chéad go leith de sholasbhlianta dínn, ach bíonn na réalteolaithe an-easaontach faoi chomh fada ar shiúl is atá an réalta seo dáiríre, agus na meastacháin an-difriúil le chéile. Tá sé timpeall ar dhá oiread déag chomh trom leis an nGrian, agus céad míle oiread níos lonrúla – is gá cuimhne a choinneáil air, áfach, go bhfuil sé athraitheach go leor ó thaobh an lonrachais de. Táthar ag déanamh go bhfuil sé i ndán do Bhetelgeuse pléasc ollnóva a dhéanamh sa deireadh.

Na Bílidí – malairt ainm ar an dreigechith ar a dtugtar na hAndraiméididí. Is éard atá i gceist leis an dreigechith seo ná iarsmaí Chóiméad Biela, ar stróic imtharraingt Iúpatair as a chéile é thiar sa bhliain 1842. Fuair an cóiméad a ainm ón réalteolaí Gearmánach Wilhelm von Biela a d'aithin gur cóiméad tréimhseach a bhí ann (is é sin, cóiméad a thagas ar ais go tráthrialta). Cuid súl a bhí sna Bílídí faoi dheireadh na naoú haoise déag, ach is ar éigean a d'aithneofá inniu iad gan dul i dtuilleamaí teileascóip nó gléasra cianradhairc eile.

Biosmat a thugtar ar dhúil cheimiceach uimhir a trí is ceithre scór sa Tábla Peiriadach. Bi an giorrúchán a úsáidtear sna foirmlí ceimiceacha. Miotal geal sobhriste é an biosmat ach éireoidh sé pinc má oibríonn ocsaigin an aeir air. Níl ach aon iseatóp amháin ar fáil i mbiosmat nádúrtha, mar atá, biosmat a 209. Iseatóp radaighníomhach é an ceann sin féin, nó tagann alfa-mheath air, ach tá leathré an iseatóip sin chomh fada (meastar go bhfuil sí níos faide ná aois na hollchruinne) is nach bhfuil cúis imní sa radaighníomhaíocht sin. Le fírinne níl an biosmat leath chomh dainséarach ná díobhálach leis na trom-mhiotail eile, an luaidhe ach go háirithe.

Tá biosmat ar fáil mar mhiotal sa dúlra, ach is iad an bhiosmaitinít agus an bhismít na mianta is tábhachtaí. Suilfíd bhiosmait (Bi₂S₃) í an bhiosmaitinít, agus ocsaíd (Bi₂O₃) í an bhismít.

Baintear úsáid as biosmat agus as comhdhúile biosmait sa tionsclaíocht, ach ní féidir a rá go mbeadh an-ráchairt air. Dealraíonn sé áfach go bhfuil biosmat le dul in áit na luaidhe ina lán feidhmeanna, ó táthar ag iarraidh éirí as an luaidhe scun scan chomh nimhiúil is atá sí. Ní féidir a rá nach mbeadh nimhiúlacht éigin ag baint leis an mbiosmat féin ach níl sé in aon chóngar do bheith chomh dainséarach leis an luaidhe.

Bís a thugtar ar réaltraí agus réaltnéalta ar déanamh bíse. Réaltra bíseach é Bealach na Bó Finne féin, ach mar a fuair na réalteolaithe amach le déanaí is bís bharrach é dháiríre. Réaltraí bíseacha eile iad Réaltra Andraiméide agus Réaltra an Triantáin.

Bís bharrach a thugtar ar réaltra a bhfuil barra thart ar a lárphointe, agus géaga bíseacha an réaltra ag teacht as an mbarra.

Bladhm a thugtar ar bhrúchtadh tobann a aithnítear mar laom láidir gile in aice le dromchla na réalta. Tugtar bladhmréaltaí ar réaltaí ar féidir bladhmanna tobanna a aithint orthu gan choinne. Abhaic dhearga iad an chuid is mó de na bladhmréaltaí.

Bíonn bladhmanna le haithint ar an nGrian s'againn freisin, ó am go ham – grianbhladhmanna mar a thugtar orthu. Bíonn siad an-éagsúil ó thaobh an fhuinnimh de, agus is minic a scaoiltear saor damhna as coróin na Gréine de thoradh bladhma (rud ar a dtugtar mais-eisteilgean corónach).

Bliain a thugtar ar imrothlú an Domhain timpeall na Gréine. Is féidir an coincheap a thuiscint is a shainmhíniú ar go leor bealaí éagsúla, áfach.

Nuair a bhímid ag trácht ar an mbliain sa ghnáthchaint, is í an bhliain ghréine, nó an bhliain thrópaiceach, a bhíos i gceist againn. Is ionann sin agus timthriall na Gréine ar an éiclipteach, mar a fheictear dúinn. Tá cineálacha eile bliana ann, áfach.

Is í an réaltbhliain an tomhas is fearr ar imrothlú an Domhain. Ar ghluaiseacht bhliantúil na réaltaí a aithnítear í (is ionann anseo ”na réaltaí” agus an sféar neamhaí, is é sin cúlra dobhogtha na réaltaí cianmhara a bhfuil a ndualghluaisne chomh beag is gur féidir neamhshuim a dhéanamh di). Tá an réaltbhliain tuairim is fiche nóiméad níos faide ná an bhliain thrópaiceach. Is é an feiniméan ar a dtugtar luainíocht na haise is cúis leis an difríocht seo.

Bliain aimhrialta a thugtar ar an am a chaitheas an Domhan ag dul ó pheirihéilean go peirihéilean (is é an peirihéilean garphointe an Domhain don Ghrian, is é sin an pointe is cóngaraí don Ghrian ar fhithis an Domhain).

Bliain Iúlach a thugtar ar mheánfhad na bliana de réir fhéilire Iúil. San fhéilire sin tá an ghnáthbhliain 365 lá ar fad, agus an bhliain bhisigh lá amháin níos faide, agus bliain amháin as gach ceithre cinn is bliain bhisigh í. Mar sin, tá an bhliain 365.25 lá ar fad, go beacht, de réir an fhéilire seo. Úsáidtear an bhliain Iúlach seo sa réalteolaíocht i gcónaí. Mar shampla is í is bunús leis an tsolasbhliain – an fad a chuireas an solas de in aghaidh na bliana Iúlaí. Seanghnás is mó is cúis leis seo.

Is í an bhliain Ghréagórach meánfhad na bliana de réir fhéilire Ghréagóra, arb é an féilire a úsáidimid i láthair na huaire. Blianta bisigh iad 97 mbliana as gach 400 ceann san fhéilire sin, agus mar sin is ionann an bhliain Ghréagórach agus 365.2425 lá.

Is ionann aon bhliain ghealaí amháin agus dhá mhí déag den chineál shionadach – is é sin míonna de réir chéimeanna na Gealaí. Tá an bhliain ghealaí tuairim is aon lá déag níos giorra ná an bhliain Ghréagórach. Tá an féilire Ioslamach agus an féilire Giúdach bunaithe ar an mbliain ghealaí.

Bliain bhisigh a thugtar ar bhliain féilire atá 366 lá ar fad. I bhféilire Iúil, is bliain bhisigh í gach bliain atá inroinnte ar a ceathair. I bhféilire Ghréagóra, má tá an bhliain inroinnte ar chéad, ní bliain bhisigh í mura bhfuil sí inroinnte ar cheithre chéad freisin. Mar sin, ní blianta bisigh iad na blianta úd 1900 ná 2100, ach is bliain bhisigh í an bhliain úd 2000, de réir fhéilire Ghréagóra.

An Bodach an t-ainm Gaeilge ar Oiríon nó Orion, ar ceann de na réaltbhuíonta is aithnidiúla amuigh é. Tá an Bodach le feiceáil go soiléir ó Éirinn, agus is cinnte go n-aithníonn gach duine de mhuintir an oileáin é, iad siúd san áireamh nach bhfuil a fhios acu a ainm. Le fírinne tá an Bodach suite in aice le meánchiorcal an sféir neamhaí, rud a chiallaíos go bhfuil aithne ag an gcuid is mó de mhuintir ár bpláinéid air, agus chomh feiceálach is atá sé, bíonn páirt éigin aige i miotaseolaíochtaí ar fud an uile Dhomhain. Tá an Bodach dingthe idir an Madra Mór, an Abhainn, an tAonbheannach, an Cúpla, an tAra, an Tarbh agus an Giorria, agus is iomaí réalta gheal atá suite sa réaltbhuíon áirithe seo: Betelgeuse, Bellatrix, Rigel, Saiph agus an triúr ar a dtugtar Crios Oiríon, Slat an Bhodaigh, Slat an Cheannaí, Slat an Rí, an Bhanlámh, nó an Fhearsaid, mar atá, Alnilam, Alnitak agus Mintaka.

Ollfhathach dearg atá in Betelgeuse; fathachréaltaí gorma nó bánghorma iad Rigel, Saiph, Bellatrix agus réaltaí Shlat an Bhodaigh.

Bóilíd a thugtar ar chaor thine thuas sa spéir, go háirithe ar dhreige mhór agus í ag pléascadh san atmaisféar.

Boilsciú a thugtar, i gcúrsaí réalteolaíochta nó cosmeolaíochta, ar an dóigh a ndeachaigh an Ollchruinne i bhfairsinge go gairid i ndiaidh na hOllphléisce, i rith na tréimhse boilscithe (10^-36 go 10^-32 soicind i ndiaidh na hOllphléisce).

Bóiriam a thugtar ar dhúil cheimiceach uimhir a 107, agus is é Bh an giorrúchán ceimiceach. Cosúil leis na dúile troma trasúránacha eile is dúil ghearrshaolach é an bóiriam a dtagann meath radaighníomhach air go sciobtha, ionas nach furasta mórán a fháil amach faoina airíonna ceimiceacha. Níl an t-iseatóp is cobhsaí, bóiriam 270, ach nóiméad agus soicind ar leathré. Fuair an dúil a hainm ón Danmhargach Niels Bohr a bhain amach Duais Nobel san fhisic sa bhliain 1922.

Bólaiméadar a thugtar ar ghléas ar féidir leat gach cineál radaíocht leictreamhaighnéadach a thomhas leis, idir sholas, radaíocht ultravialait, radaíocht infridhearg, radaíocht ianaitheach, x-ghathanna agus eile. Ón taobh eile de ní féidir leis an mbólaiméadar go bunúsach ach iomlán an fhuinnimh i bhfoirm radaíochta a aithint – is é sin, ní aithníonn sé na cineálacha éagsúla radaíochta thar a chéile. Go bunúsach is brathadóir teirmeach (teasbhunaithe) é an bólaiméadar – is é sin tá eilimint ann agus í ag dul i dteocht le gach candam radaíochta a bhuaileas í, agus is ar an téamh seo (nó ar an sruth leictreach is toradh don téamh) a aithnítear fuinneamh na radaíochta.

Tagraíonn na focail bólaiméadracht agus bólaiméadrach do bhreathnuithe réalteolaíocha atá bunaithe ar gach cineál radaíochta in éineacht – le hiad a dhealú, abair, ó amharcbhreathnuithe (nach gcuireann san áireamh ach an solas infheicthe). Mar shampla, aithnítear méid bhólaiméadrach na réalta thar a hamharcmhéid: is ionann an mhéid bhólaiméadrach agus méid (nó gile) na réalta mar a fheictear dúinn í de réir na gcineálacha éagsúla radaíochta in éineacht, agus is ionann an amharcmhéid agus chomh mór nó geal a fhaighimid an réalta de réir is mar atá sí ag tabhairt solais infheicthe uaithi.

Bolcán a thugadh na réalteolaithe fadó ar an bpláinéad a cheap siad a bheith ann taobh istigh d'fhithis Mhearcair. Ba é an réalteolaí Francach Urbain Le Verrier a bhaist Bolcán, thiar sna 1840idí. Ba é ba chúis leis an hipitéis faoi Bholcán ná go bhfuil peirihéilean Mhearcair (is é sin, garphointe Mhearcair don Ghrian, an pointe is cóngaraí don Ghrian ar fhithis an phláinéid) ag bogadh traidhfilín níos gasta ná mar ba chóir, de réir na fisice clasaicí, agus ba é tuairim Le Verrier agus lucht a chomhaimsire go míneodh imtharraingt Bholcáin an difríocht seo. Ba í teoiric coibhneasaíochta Albert Einstein a chuir deireadh leis an tuairimíocht faoi Bholcán, nó tá an aimhrialtacht sin i luainíocht pheirihéilean Mhearcair inmhínithe ar fad de réir na teoirice sin.

Bonner Durchmusterung (tabhair faoi deara nach bhfuil an leagan ...Dürchmusterung ceart ar aon nós, nó níl umlabht ar bith sa réimír úd durch-) nó BD a thugtar ar an tsuirbhéireacht chórasach a rinne Réadlann Ollscoil Bhonn in Iarthar na Gearmáine ar an spéir i rith an dara leath den naoú haois déag. Inniu féin tá tábhacht nach beag ag roinnt leis an réaltchatalóg ba thoradh don obair fhadaraíonach seo, nó luaitear breis is trí chéad míle de réaltaí ansin. Ba é an réalteolaí Gearmánach de phór na Fionlainne Friedrich Wilhelm Argelander (1799-1875) a chuir tús leis an Durchmusterung agus a bhí i gceannas ar an obair go lá a bháis.

Bórón a thugtar ar dhúil cheimiceach uimhir a cúig, agus is é B an tsiombail a sheasas dó sna foirmlí. Is í an chumraíocht leictreonach atá aige ná 1s²2s²2p¹, is é sin, tá trí leictreon ar an dara leictreonsceall. Mar sin, ní féidir leis an mbórón an t-ochtréad iomlán a bhaint amach ar an leictreonsceall is faide amuigh: ní bheadh sé réadúil cúig leictreon a fháil ar iasacht ó dhúile eile. Ina dhiaidh sin féin, is miotalóideach é an bórón.

Tá dhá iseatóp cobhsaí nádúrtha ag an mbórón, mar atá, ¹⁰B agus ¹¹B (bórón a deich agus bórón a haon déag). Go bunúsach, tá an dara ceann acu ceithre oiread chomh coitianta sa dúlra leis an gcéad cheann, ach bíonn an coibhneas seo ag luainiú go mór, agus mar sin is deacair meáchan adamhach an bhóróin a áireamh go cruinn. Tá an meáchan sin socraithe go hoifigiúil ar 10.81. Na raidiseatóip atá ag an mbórón, tiocfaidh meath radaighníomhach orthu go tapa: níl an ceann is fadsaolaí féin acu oiread is aon soicind amháin ar leathré. Mar sin, níl teacht orthu sa dúlra ar aon nós.

Tá allatróip éagsúla ag an mbórón: bórón dímhorfach agus cineálacha éagsúla de bhórón chriostalda (dhá chineál de bhórón rombaihéidreach chomh maith le bórón ortarombach agus bórón teitreagánach). Tá na hallatróip go léir timpeall ar 2.3 go 2.5 g/cm³ ar tiús; is é an bórón rombaihéidreach den alpha-chineál an t-allatróp is troime.

Is í an uimhir ocsaídiúcháin is minice a bhíos ag an mbórón sna dúile ceimiceacha ná +3. Comhdhúile coitianta de chuid an bhóróin iad an t-aigéad bórach, an ocsaíd bhóróin (an trí-ocsaíd débhóróin), an nítríd bhóróin, agus an bórás.

Is í an fhoirmle atá ag an aigéad bórach ná H₃BO₃. Tá trí hiodrocsalghrúpa (OH) timpeall ar an adamh bóróin sa mhóilín, agus dá réir sin thig linn an fhoirmle a scríobh mar B(OH)₃ chomh maith. Substaint sholadach é an t-airgéad bórach, ach tá sé sothuaslagtha san uisce, agus ar ndóigh, is aigéad sách lag é. Tá sé ar fáil sa dúlra mar mhianra: sasóilít a thugtar ar an aigéad bórach nádúrtha.

Is iomaí sainúsáid a bhaintear as an aigéad bórach sa tionsclaíocht. Maraíonn sé baictéir chomh maith, agus is féidir an fhluairíd hidrigine a thabhairt chun neodrachta leis an aigéad bórach, nó ceapfar na hiain fhluairíde i gcomhdhúile casta san imoibriú.

Maidir leis an ocsaíd bhóróin, substaint dhímhorfach í de ghnáth (is é sin, substaint nach bhfuil struchtúr criostalda ná leáphointe cruinn aici, cosúil leis an ngloine), ach is féidir í a iompú ina criostail leis an modh oibre ar a dtugtar ainéaladh. Úsáidtear an ocsaíd i ndéantús cineálacha áirithe gloine, mar shampla.

Comhdhúil shuimiúil í an nítríd bhóróin. Tá adamh amháin bóróin sa nítríd bhóróin in aghaidh gach adamh nítrigíne, agus mar sin is í an fhoirmle cheimiceach atá aici ná BN. Is eol do chách, beagnach, go bhfuil dhá allatróp ag an gcarbón: an diamant agus an ghraifít. Thairis sin tá allatróp is annaimhe ná iad siúd ann, cosúil leis an lonsdaeilít, nó an ”diamant heicseagánach”. Anois, tá sé tábhachtach a thuiscint go bhfuil cúig leictreon ar an leictreonsceall is fada amuigh ag an nítrigín, agus trí leictreon ag an mbórón – agus ceithre cinn ag an gcarbón. Mar sin, má tá na hadaimh bóróin agus charbóin scaipthe go cothrom ar fud an chriostail, is ionann a struchtúr agus struchtúr an charbóin – d'fhéadfá a rá go bhfuil siad ag déanamh aithrise ar an gcarbón. Dá réir sin, tá fáil ar fhoirmeacha éagsúla den nítríd bhóróin: ceann a bhfuil struchtúr criostalda an diamaint aige, ceann a bhfuil struchtúr criostalda na graifíte aige, agus ceann a bhfuil struchtúr criostalda na lonsdaeilíte aige.

An bórás arís, is éard atá ann ná teitreabóráit déshóidiam. Bóráití a thugtar ar shalainn an aigéid bhóraigh, ach má pholaiméirítear ceithre mhóilín den aigéad seo, gheofar aigéad teitreabórach nó aigéad pireabórach H₂B₄O₇. Is é an bórás salann sóidiam an aigéid seo, Na₂B₄O₇. De ghnáth bíonn deich móilín uisce i struchtúr criostalda an bhóráis in aon aonad foirmle amháin, agus mar sin, is féidir deiceahiodráit na teitreabóráite (pireabóráite) sóidiam a thabhairt ar an mbórás. Tá an bórás ar fáil go nádúrtha sa dúlra agus is iomaí úsáid a bhaintear as. Amhábhar is ea an bórás do na comhdhúile bóróin a bhíos ag teastáil sa tionsclaíocht.

Grúpa suimiúil comhdhúl iad na bóráin, is é sin, hidrídí an bhóróin, nó comhdhúile an bhóróin agus na hidrigine. Shílfeá nach mbeadh ach aon chomhdhúil amháin den chineál seo ann, is é sin an tríhidríd bhóróin nó BH₃. Ní mar a shíltear a bhítear áfach, nó tá an bórán simplí seo éagobhsaí, agus is dual dó démhéiriú a dhéanamh, is é sin rachaidh dhá mhóilín tríhidríde le chéile le séhidríd débhóróin B₂H₆ a dhéanamh. De réir na tuisceana traidisiúnta ar na naisc cheimiceacha idir na hadaimh, ní raibh an bórón in ann ach trí nasc a cheangal, agus ní raibh ach aon nasc amháin ag an hidrigin. Mar sin, fuair na ceimiceoirí an-deacair struchtúr na séhidríde sin a mhíniú, agus b'éigean dóibh teoiricí nua a cheapadh dá réir. Tá a lán hidrídí bóróin eile ann a bhfuil struchtúr neamhghnách acu ó thaobh na nasc de.

Tá na bóráin araiciseach chun imoibriúcháin, agus nimh iontu don duine dá réir. Tráth den tsaol bhí suim ag na hinnealtóirí aer- agus spástaistil iontu mar bhreosla, ach ní dhearnadh forbairt cheart ar na scéimeanna sin riamh.

An Bosca Seod a thugtar ar NCG 4755 nó réaltbhraisle Kappa Crucis, is é sin an réaltbhraisle oscailte atá le feiceáil i réaltbhuíon Chros an Deiscirt, timpeall ar an réalta úd Kappa Crucis, agus í ar na réaltaí is gile sa bhraisle. Ollfhathachréalta ghorm B-aicme í Kappa Crucis. Ba é an réalteolaí Francach Nicolas-Louis de Lacaille a chuir an chéad sonrú sa bhraisle seo thiar i dtús na 1750idí, ach ba é John Herschel a d'ainmnigh í.

Bósón a thugtar ar bhuncháithnín nach fearmón é. Bósóin iad na fótóin, mar shampla. Is féidir leis na bósóin an áit chéanna sa spás a ghlacadh, agus mar sin, is dual dóibh fuinneamh a iompar. Dá réir sin is leis an radaíocht is mó a shamhlaítear na bósóin, agus is leis an damhna a shamhlaítear na fearmóin.

Is iad na bósóin is tábhachtaí ná:

• an fótón
• na glúóin éagsúla a choinníos na cuarcanna le chéile
• na bósóin laga (W⁺, W^-, Z)
• bósón Higgs

Níor éirigh leis na heolaithe an graibheatón – an buncháithnín arb é iompróir na himtharraingthe é – a aithint go fóill, is é sin níl ann ach coincheap teoiriciúil, ach is éard a thugas a lán teoiricí candambhunaithe faoi nádúr na himtharraingthe le fios ná gur bósón é an graibheatón chomh maith.

Tá bósóin ilchodacha ann chomh maith, is é sin, cinn a bhfuil saintréithe agus iompraíocht na mbósón acu mar shlánaonaid, cé nach bósóin iad na cáithníní as a bhfuil siad comhdhéanta. Samplaí de seo iad na measóin, núicléas an ghnáth-héiliam (héiliam a ceathair), núicléas an ghnáth-charbóin (carbón a dó déag), agus an deoitéarón (núicléas na tromhidrigine). Na feiniméin aisteacha a bhaineas leis an héiliam, cosúil leis an dóigh a n-iompaíonn sé ina fhorshreabh agus é á shioc i dtreo an dearbhnialais, glactar leis gur dual don núicléas mar bhósón iad.

Fuair na bósóin a n-ainm ón bhfisiceoir Indiach Satyendra Nath Bose.

Braisle is féidir a thabhairt ar bhraisle réaltaí (réaltbhraisle) nó ar bhraisle réaltraí.

• Is éard atá i gceist le braisle réaltaí nó réaltbhraisle ná grúpa réaltaí taobh istigh den réaltra agus iad ceangailte dá chéile ag an gcomh-imtharraingt. Aithnítear dhá phríomhchineál réaltbhraislí: an bhraisle oscailte agus an bhraisle chruinneogach. Réaltaí óga iad na cinn sa bhraisle oscailte, agus ní bhíonn ach cúpla céad réalta i mbraisle thipiciúil den chineál seo; na braislí cruinneogacha áfach bíonn siad i bhfad níos sine, agus i bhfad níos saibhre i réaltaí. Grúpa gluaisteach nó réaltghaolmhaireacht a thugtar ar réaltbhraisle scaoilte nach féidir a aithint ach ar ghluaiseacht na réaltaí: ní fheictear mar bhraisle dhlúth iad, ach ós rud é go bhfuil siad ag gluaiseacht in aon treo agus ar aon luas, is léir gur réaltbhraisle a bhí iontu ó thús. D'fhéadfá a rá go bhfuil siad ”gaolmhar” le chéile ar dhóigh ar leith, agus sin é an tuige go dtugtar ”réaltghaolmhaireacht” orthu, nó ar an mbaint atá acu le chéile.

• Braisle réaltraí a thugtar ar ghrúpa réaltraí agus iad ceangailte dá chéile ag an gcomh-imtharraingt. Samplaí iad Braisle Virgo, atá le feiceáil i réaltbhuíon na Maighdine, agus Braisle Bheirnicé i réaltbhuíon Fholt Bheirnicé.

An Bhrasaíl – An tír is mó i Meiriceá Theas, an tír is mó ina labhraítear Portaingéilis mar phríomhtheanga, agus an tír is mó a gcuirfeadh réalteolaí amaitéarach suim ina bratach náisiúnta. Taispeánann bratach na Brasaíle an spéir os cionn Rio de Janeiro ag a leathuair tar éis a hocht ar maidin ar an cúigiú lá déag de Mhí na Samhna sa bhliain 1889, nuair a gaireadh poblacht den tír. Seasann na réaltaí éagsúla do stáit éagsúla an stáit fheidearálaigh, mar seo:

Is í Spica, nó Alpha Virginis, an t-aon réalta amháin a fheictear os cionn an chreasa bháin a ritheas trasna an sféir neamhaí i lár na brataí. (Is iad na focail Phortaingéilise Orden e progresso, is é sin, ”Ordú agus forás”, nó b'fhéidir ”Síocháin sa tsochaí agus dul chun cinn”, atá le léamh ar an gcrios sin.) Tá na réaltaí eile go léir suite taobh thíos den chrios. Siombalaíonn Spica stát Pará i dtuaisceart na tíre. Is í Belém príomhchathair an stáit.

Ar chlé taobh thíos den chrios a fheictear Procyon, nó Alpha Canis Minoris. Seasann an réalta seo do stát Amazonas atá suite in iarthuaisceart na tíre, agus é ar an stát is mó sa Bhrasaíl. Manaus an phríomhchathair.

Síos ar dheis ó Procyon a fheictear cúig réalta an Mhadra Mhóir, mar atá, Sirius (Alpha Canis Majoris), Mirzam (Beta Canis Majoris), Muliphen (Gamma Canis Majoris), Wezen (Delta Canis Majoris), agus Adhara (Epsilon Canis Majoris).

• Seasann Sirius do Mato Grosso, an tríú stát is mó sa tír, agus é suite in Iarthar na Brasaíle. Cuiabá an phríomhchathair.
• Seasann Mirzam d'Amapá, stát beag i dtuaisceart na tíre. Ní dhearnadh stát d'Amapá ach i ndeireadh na n-ochtóidí, nó ní raibh ann roimhe sin ach ”críoch”, agus ní bhfuair sé a réalta i mbratach na tíre ach i dtús na nóchaidí. Macapá an phríomhchathair.
• Seasann Muliphen do Rondônia in iarthar na tíre, in aice leis an mBolaiv. Porto Velho an phríomhchathair.
• Seasann Wezen do Roraima i dtuaisceart na tíre. Boa Vista an phríomhchathair.
• Seasann Adhara do Tocantins, stát beag nár dealaíodh ó stát Goiás ach sa bhliain 1988. Palmas an phríomhchathair.

In aice le réaltaí an Mhadra Mhóir a fheictear Canopus (Alpha Carinae), mar shiombail do Goiás in Iarthar Lár na Brasaíle. Goiânia an phríomhchathair.

Ar dheis ón Madra Mór atá Cros an Deiscirt, cúig réalta ar fad.

• Seasann Alpha Crucis (nó Acrux, réalta ar a dtugann lucht labhartha na Portaingéilise Estrela de Magalhães nó Réalta Magellan freisin) do São Paulo i ndeisceart na tíre.
• Seasann Beta Crucis (Becrux nó Mimosa) do Rio de Janeiro.
• Seasann Gamma Crucis (Gacrux, nó Rubídea – an réalta ar dhath an rúibín – mar a thugas lucht labhartha na Portaingéilise uirthi) do Bahia in oirthear na tíre.
• Seasann Delta Crucis (Pálida a thugtar ar an réalta seo as Portaingéilis) do Minas Gerais, stát atá suite in oirthear na tíre, agus é scartha ó chósta an Atlantaigh ag stiall chúng talún – is éard atá sa stiall sin ná an dá stát úd Rio de Janeiro agus Espírito Santo.
• Seasann Epsilon Crucis do stát Espírito Santo. Giota beag cósta atá ann mar stát, agus é suite idir Rio de Janeiro, Bahia, agus Minas Gerais. Is í Vitória an phríomhchathair, ach tá Vila Velha (”an tseanchathair” is ciall don ainm Portaingéilise seo) níos mó ná Vitória ar na saolta seo.

Tá réalta pholach an Deiscirt, Sigma Octantis, nó Polaris Australis, le feiceáil thíos ina haonar. Ar ndóigh seasann an réalta seo do Distrito Federal – ceantar a gearradh ó stát Rio de Janeiro le haghaidh phríomhchathair nua na Brasaíle, Brasília, sa bhliain 1960.

Ar dheis ó Sigma Octantis a fheictear Triantán an Deiscirt, trí réalta ar fad.

• Seasann Alpha Trianguli Australis do Rio Grande do Sul i ndeisceart na tíre, in aice le hUragua. (”Abhainn Mhór an Deiscirt” is ciall d'ainm an stáit.)
• Seasann Beta Trianguli Australis do Santa Catarina, stát beag i ndeisceart na tíre in aice le Rio Grande do Sul. Is í Florianópolis príomhchathair an stáit, ach is í Joinville an chathair is mó. D'fhág an lucht inimirce ón nGearmáin agus ón Ostair blas láidir a ndúchais ar chultúr an stáit.
• Seasann Gamma Trianguli Australis do Paraná, stát eile i ndeisceart na tíre. Curitiba atá ar phríomhchathair an stáit seo.

Is í an Scairp an réaltbhuíon is faide ar dheis ar bhratach na Brasaíle, ocht réalta ar fad.

• Seasann Alpha Scorpii, nó Antares, do Piauí in Oirthuaisceart na Brasaíle. Is í Teresina an phríomhchathair. Tá a lán iarsmaí tábhachtacha seandálaíochta ó ré na sibhialtachtaí bundúchasacha le feiceáil i stát Piauí, go háirithe i bPáirc Náisiúnta Serra da Capivara.
• Seasann Beta Scorpii (Graffias, Acrab) do Maranhão in Oirthuaisceart na Brasaíle. São Luis atá ar an bpríomhchathair.
• An chéad réalta eile de chuid na Scairpe a fheictear ar an mbratach, is í Epsilon Scorpii í, agus í ag seasamh do stát Ceará. Tá an stát seo suite san Oirthuaisceart chomh maith, agus is í Fortaleza an phríomhchathair.
• Seasann Theta Scorpii (nó Sargas) d'Alagoas, stát beag in oirthear na tíre. Is í Maceio príomhchathair an stáit.
• Siombalaíonn Iota Scorpii stát Sergipe, stát beag eile in oirthear na tíre – le fírinne is é an stát is lú sa Bhrasaíl ar fad. Aracaju an phríomhchathair.
• Is í Kappa Scorpii, nó Girtab, is siombail do stát Paraíba. Is í João Pessoa an phríomhchathair. Stát beag eile in oirthear na tíre atá ann, ach tá Paraíba ar na stáit is tibhe daonra sa Bhrasaíl.
• Aisteach go leor tá Lambda Scorpii ar réaltaí geala na Scairpe, ar an dara réalta is gile b'fhéidir, cé gurb é ”lambda” an litir Ghréagach a thagraíos di i gcóras ainmníochta Bayer. Ainm eile ar an réalta é Shaula. Seasann sí do Rio Grande do Norte (”Abhainn Mhór an Tuaiscirt”), agus is í Natal príomhchathair an stáit. Deirtear go bhfuil Rio Grande do Norte ar na réigiúin is glaine aer i Meiriceá Theas ar fad. Stát beag eile in oirthear na tíre cois farraige é Rio Grande do Norte.
• Mu Scorpii an ceann deireanach de réaltaí na Scairpe a shiombalaíos stát i mbratach na Brasaíle. Is é Pernambuco an stát sin, agus is í Recife an phríomhchathair. Ba iad na hOllannaigh ba thúisce a tháinig i seilbh an cheantair, rud a chuaigh i bhfeidhm ar an gcultúr, go háirithe ar chuma na tithíochta, i bPernambuco.

Feictear dhá réalta de chuid na Péiste Uisce taobh thíos den chrios a ritheas trasna na liathróide, mar atá, Alphard (Alpha Hydrae) agus Gamma Hydrae.

• Seasann Alphard do Mato Grosso do Sul, stát beag i ndeisceart na tíre a dealaíodh ó Mato Grosso sna seachtóidí. Campo Grande an phríomhchathair.
• Seasann Gamma Hydrae d'Acre, stát beag in iarthar na tíre in aice le Peiriú agus an Bholaiv. Rio Branco atá ar an bpríomhchathair. Bhí an ceantar ina chnámh spairne idir an Bholaiv agus an Bhrasaíl timpeall ar an mbliain 1900, agus ghair muintir an cheantair poblacht neamhspleách d'Acre faoin am sin, chomh maith. Cúpla uair d'ionsaigh na Bolavaigh an phoblacht le seilbh a ghlacadh uirthi arís, ach sa bhliain 1903 ba iad na Brasaíligh a rinne a gcuid di.

Maidir le stair na réalteolaíochta sa Bhrasaíl, is deacair a rá cathain a thosaigh sí. Ba iad na hOllannaigh a thóg an chéad réadlann i Recife nuair a bhí siad i seilbh na háite, thiar sa bhliain 1639, ach ansin, cúig bliana déag ina dhiaidh sin, d'athghabh na Portaingéalaigh an ceantar, agus chuaigh an réadlann de dhroim an domhain sa teagmháil. Sa bhliain 1845, cuireadh an Réadlann Impiriúil ar bun i Morro do Castelo, Rio de Janeiro, agus sa bhliain 1906, fuair an réadlann ainm nua, an Réadlann Náisiúnta. hAistríodh go dtí São Cristóvão i gcathair Rio de Janeiro í sa bhliain 1922. Ba é Henrique Morize a bhí i gceannas ar an Réadlann go dtí an bhliain 1930, agus sa bhliain 1919 chuidigh sé le réalteolaithe Sasanacha turas a eagrú go Sobral i stát Ceará le breathnuithe a dhéanamh ar urú iomlán na Gréine – breathnuithe a theastaigh le teoiric na coibhneasachta (an teoiric chéanna a thuill a chlú d'Einstein) a chruthú.

Ní mór scéilín áirithe magaidh a insint anseo a bhfuil baint aige leis an mBrasaíl agus leis an réalteolaíocht araon: an scéal faoi ”phróiseas Urca”. Is éard atá i gceist le próiseas Urca ná an dóigh a gcailleann neodrónréaltaí agus abhacréaltaí bána fuinneamh agus iad ag fuarú – ina neoidríonónna a imíos an fuinneamh sa phróiseas seo. Bhí George Gamow (nó Georgii Gamov), réalteolaí Meiriceánach de phór na Rúise, i Rio de Janeiro ar cuairt ag Mário Schönberg, a bhí ar an réaltfhisiceoir is mó le rá sa Bhrasaíl san fhichiú haois, agus an bheirt acu ag forbairt a dteoirice ar an bhfuarú seo. Ba nós leis an mbeirt seo scíth a fháil ó obair throm na teoiriceoireachta i dteach cearrbhachais – Urca a bhí ar an gceantar den chathair ina raibh an áit aeraíochta sin suite. Dúirt fear acu leis an bhfear eile go raibh an fuinneamh ag imeacht leis na neoidríonónna chomh tiubh is a bhíodh a gcuid airgid ag imeacht sa teach cearrbhachais in Urca. Mar sin a baisteadh an próiseas.

Breacsholas a thugtar ar an tréimhse idir solas an lae agus dorchadas na hoíche. Aithnítear cineálacha éagsúla breacsholais: an breacsholas oifigiúil, an muir-bhreacsholas agus an breacsholas réalteolaíoch.

Nuair atá lárphointe na gréine sé chéim stua nó níos lú faoin léaslíne, deirtear go bhfuil breacsholas oifigiúil ann. Ina lán teangacha tugtar ”breacsholas buirgéiseach” ar an mbreacsholas oifigiúil, toisc go bhfuil sé chomh geal amuigh, le linn an chineál seo breacsholais, is gur féidir ”ceirdeanna buirgéiseacha” a chleachtadh i gcónaí.

Nuair atá lárphointe na gréine níos mó ná sé chéim stua, níos lú ná dhá chéim stua déag faoin léaslíne, tá muir-bhreacsholas ann. Le linn an mhuir-bhreacsholais, tá an léaslíne sách sofheicthe, sách inaitheanta is gur féidir leis an mairnéalach áit na loinge a oibriú amach agus é i muinín an tseicheamháin.

Nuair atá lárphointe na gréine níos mó ná dhá chéim stua déag, níos lú ná ocht gcéim stua déag faoin léaslíne, tá breacsholas réalteolaíoch ann. Ansin is féidir leis na réalteolaithe breathnuithe a dhéanamh, cé go bhfuil loinnir ón nGrian le haithint ar an spéir go fóill.

Bremsstrahlung a thugtar ar an radaíocht a ghinfear má chailleann cáithnín luchtaithe amháin (leictreon, cuir i gcás) fuinneamh gluaiseachta agus réimse leictreach timpeall ar cháithnín eile (núicléas adaimh, mar shampla) ag dul i bhfeidhm air. Deir dlí imchoimeádta an fhuinnimh nach féidir fuinneamh a chur ar neamhní, agus mar sin, an fuinneamh gluaiseachta a chaillfeas an cáithnín, claochlófar go radaíocht é. ”Radaíocht choscáin” is ciall leis an bhfocal Gearmáinise Bremsstrahlung.

Bróimín a thugtar ar dhúil uimhir a 35, arb é Br an tsiombail a sheasas di sna foirmlí ceimiceacha. Le teocht an tseomra is leacht dearg é, ach is dual dó galú go réidh. Ceann de na halaiginí é an bróimín, cosúil leis an gclóirín, agus mar sin, tá seacht leictreon ar an sceall is faide amuigh aige – níl ach aon leictreon amháin de dhíth le hochtréad iomlán a fháil. Cosúil leis an gclóirín, tá an bróimín araiciseach chun imoibriúcháin leis an leictreon deireanach sin a fháil ar iasacht ó dhúile eile. Mar sin, is nimh láidir é an bróimín agus é aonraithe ina dhúil.

An t-ian bróimíde áfach, Br^-, a bhfuil ochtréad aige, tá sé sách cobhsaí, agus dealraíonn sé gur riandúil é an bróimín san fhoirm ianach seo – is é sin, go dteastaíonn rianta beaga bróimín ó orgánach an duine le hoibriú go maith. Baintear úsáid áirithe as bróimídí (comhdhúile bróimín a bhfuil an t-ian seo iontu) mar chógaisí in aghaidh an titimis.

Tá na bróimídí cosúil leis na clóirídí ó thaobh na ceimice de: is comhdhúil chobhsaí ianach í bróimíd an tsóidiam, NaBr, a chuirfeadh clóiríd an tsóidiam (an gnáthshalann, NaCl) i gcuimhne duit. Sa chiall cheimiceach, is salainn iad na bróimídí miotail – salainn de chuid an aigéid hiodrabrómaigh. Is éard atá san aigéad hiodrabrómach ná tuaslagán uisce na bróimíde hidrigine, HBr. Aigéad láidir é an t-aigéad hiodrabrómach, díreach cosúil leis an aigéad hiodraclórach, HCl. Gás í an bhróimíd hidrigine.

Tá ocsaigéid ag an mbróimín chomh maith: an t-aigéad hipeabrómúil (HBrO, nó HOBr, de réir an fhíorstruchtúir), an t-aigéad brómúil (HBrO₂, nó HOBrO), an t-aigéad brómach (HBrO₃, nó HOBrO₂) agus an t-aigéad sárbhrómach (HBrO₄ nó HOBrO₃). Ní féidir aon cheann de na hocsaigéid seo a aonrú ón uisce gan na móilíní a bhriseadh, ach is féidir taighde a dhéanamh ar a n-airíonna san uisce. Chreidtí ar feadh i bhfad nach raibh san aigéad sárbhrómach ach comhdhúil theoiriciúil nárbh fhéidir a tháirgeadh ar aon nós; sa bhliain 1968, d'éirigh leis na heolaithe an chéad eiseamal d'iain sárbhrómáite BrO₄^- a chruthú, ach ina dhiaidh sin féin dealraíonn sé nach féidir úsáid ar bith a bhaint as an aigéad sárbhrómach ná as na sárbhrómáití sa tionsclaíocht, chomh deacair is atá sé na comhdhúile seo a tháirgeadh. (Na comhdhúile sárchlóracha, cosúil leis an aigéad sárchlórach HClO₄, is scéal eile ar fad iad.)

Níl na hipeabróimítí ná na bróimítí (salainn an aigéid hipeabrómúil agus an aigéid bhrómúil) cobhsaí ar aon nós, agus ní thig mórán leas a bhaint astu. Tá an t-ian brómáite BrO₃^- cobhsaí go maith, áfach, agus tá tábhacht éigin ag baint le brómáit an tsóidiam NaBrO₃ mar ocsaídeoir i ruaimniú na dteicstílí. Truailleáin iad na brómáití freisin: is dual do na hiain bhróimíde ocsaídiú go brómáití le solas na gréine agus an t-uisce óil a chur ó mhaith. Tá dochar sa bhróimín do chiseal an ózóin chomh maith, cosúil leis na halaiginí eile.

Tá bróimín ar fáil san áit a mbíonn clóirín ar fáil chomh cosúil is atá an dá dhúil le chéile ó thaobh na ceimice de, agus is gnách bróimín a bhaint as salann na farraige, ó tá iain bhróimíde measctha tríd na hiain chlóiríde.

Bruthcharraig a thugtar ar charraig a foirmíodh nuair a chuaigh magma (laibhe, cloch leáite) i bhfuacht. Is é an basalt an cineál bruthcharraige is coitianta ar an Domhan.

Buaile an Bhodaigh an t-ainm Gaeilge ar réaltnéal Oiríon (M42 i gCatalóg Messier, NCG 1976 sa Nua-Chatalog Ghinearálta). Tá Buaile an Bhodaigh suite faoi thuairim is míle agus ceithre chéad solasbhliain dínn, agus í ar an réigiún spáis is mó a bhfuil taighde agus staidéar déanta air.

Bun-fhadlíne a thugtar ar an bhfadlíne a shainmhínítear mar nialas do chóras na bhfadlínte. Mar is eol do chách is í fadlíne Greenwich bun-fhadlíne an Domhain. Ritheann bun-fhadlíne na Gealaí trasna an leathsféir den Ghealach atá le feiceáil ón Domhan. Is é cráitéar Airy (ainmnithe as an réalteolaí Sasanach George Biddell Airy) a dhéanas gnó Greenwich ar Mhars – sin é an tuige go dtugtar ”Airy-0” air freisin. Ritheann bun-fhadlíne Mhearcair fiche céim stua soir ó chráitéar Hun Kal – is é sin, tá sainmhíniú na bun-fhadlíne bunaithe ar an gcráitéar sin, ach ní hé an cráitéar an nialas. Maidir le Véineas, is í an bhun-fhadlíne ansin an ceann a ritheas trí lárphointe chráitéar Ariadne.

Bunghluaisne: Ba é tuiscint na seanársaíochta ar struchtúr na hOllchruinne go raibh na réaltaí feistithe de sféar criostail a bhí ag iompú ar a ais aon uair amháin in aghaidh an lae. Bunghluaisne a thugtar ar an iompú seo agus ar an tsamhail seo den ollchruinne araon.

Buningear a thugtar ar an gciorcal samhlaíoch a ritheas tríd an bhforar, trí phointe an oirthir, trí phointe an iarthair, agus tríd an nadair.