Ciclipéid na Réalteolaíochta: Bairiam - An Caimileon

Bairiam a thugtar ar dhúil cheimiceach a 56. Ba an tsiombail cheimiceach. Ceann de na miotail chré-alcaileacha é an bairiam, cosúil leis an maignéisiam, an cailciam, agus an strointiam: tá dhá leictreon ar an sceall is faide amuigh aige, agus ochtréad ar an dara ceann, agus mar sin is dual dó an dá leictreon sin a thabhairt ar iasacht uaidh, ionas go gcruthófar ian bairiam Ba²⁺. Is í an t-aon staid ocsaídiúcháin a bhíos ag an mbairiam ina chuid comhdhúl ná +2. Miotal airgeadgheal é an bairiam, ach nuair a oibreos an t-aer air, ní bheidh an loinnir sin i bhfad ag imeacht: chomh haraiciseach is atá an bairiam chun imoibriúcháin, is dual dó dul i gcomhdhúil le hocsaigin an aeir agus brat liath ocsaíde a tharraingt. Is féidir an bairiam a aithint ar an dath uaine a chuireas sé leis an tine, agus úsáidtear comhdhúile bairiam sna roicéid tine ealaíne ar an gcúis seo. Nimh é an bairiam, nó oibríonn na hiain bhairiam ar na néaróga.

An Balla Díreach a thugtar ar an ngág nó an scairp is suntasaí ar an nGealach. Rupes Recta an t-ainm Laidine. Tá an Balla Díreach suite in aice le Muir na Scamall, agus é tuairim is céad ciliméadar ar fad.

An Balla Mór – Sa réalteolaíocht, tugtar ”An Balla Mór” ar struchtúir áirithe mhórscála a aithnítear ar an ollchruinne, mar atá:

• Balla Mór an Tuaiscirt. Is é seo an rud is réidhe a bhíos i gceist ag na réalteolaithe agus iad ag trácht ar ”an mBalla Mór”. Sreang nó ”filiméad” de réaltraí atá ann agus í leathmhíle milliún solasbhliain ar fad, nó níos faide fós. Cuireadh an chéad sonrú sa Bhalla Mhór seo thiar sa bhliain 1989.

• Balla Mór Sloan. hAithníodh an filiméad seo an chéad uair sa bhliain 2003, agus fuair sé a ainm ón scéim suirbhéireachta spéire ar a dtugtar Suirbhé Digiteach Spéire Sloan, ó ba iad torthaí na scéime sin a chuidigh leis na saineolaithe fionnachtain an Bhalla seo a dhéanamh. Fuair an suirbhé maoiniú ó Fhondúireacht Alfred P. Sloan, agus as an bhfondúireacht sin a hainmníodh an tionscadal. Innealtóir agus fear gnó a bhí in Alfred P. Sloan a bhí i gceannas ar an ngnólacht úd General Motors ar feadh i bhfad, agus bhunaigh sé an Fhondúireacht sa bhliain 1934 le taighde agus teicneolaíocht a mhaoiniú. Tá Balla Mór Sloan i bhfad níos faide fós ná Balla Mór an Tuaiscirt.

Bá na mBoghanna Báistí nó Sinus Iridum a thugtar ar an ”mbá” in iarthuaisceart Mhuir na Báistí ar an nGealach.

Bandaí cianaigine: is iad seo na bandaí i speictream na réalta ar a n-aithnítear go bhfuil cianaigin ar fáil sa réalta. Comhdhúil charbóin agus nítrigine í an chianaigin, C₂N₂. Is iad an dá thonnfhad úd 389 agus 422 nanaiméadar na bandaí cianaigine is tábhachtaí. Tugtar CN-réaltaí ar na réaltaí le bandaí cianaigine.

Bandaí ocsaíde tíotáiniam: is iad seo na bandaí i speictream na réalta ar a n-aithnítear go bhfuil (aon)ocsaíd tíotáiniam, TiO, ar fáil sa réalta. I speictream na bhfathachréaltaí ”fuara” (K-aicme agus M-aicme) is tipiciúla a fheictear na bandaí ocsaíde tíotáiniam.

Bandaspeictream a thugtar ar speictream ina bhfeictear grúpaí tiubha (bandaí) de línte speictreacha.

Banda stoidiacach an banda solais ar an spéir a cheanglaíos an solas stoidiacach den fhrithloinnir. Ní bhíonn an banda stoidiacach le feiceáil ach faoi imthoscaí eisceachtúla, nuair a bhíos oíche an-dorcha agus spéir gheal ann.

An Bhanlámh – ceann de na hainmneacha atá ag na Gaeil ar Chrios Oiríon nó Slat an Bhodaigh, is é sin an trí réalta úd Alnitak, Alnilam, agus Mintaka i réaltbhuíon an Bhodaigh.

Baralár a thugtar ar mheáchanlár nó lárphointe maise an chórais imtharraingthe (tagraíonn an réimír sin bara- don fhocal Gréigise a chiallaíos ”trom”). Nuair a deir muid go bhfuil satailít áirithe ag fithisiú pláinéad áirithe, mar shampla, is ráiteas cineál míchruinn é – b'fhearr a rá go bhfuil an pláinéad agus an tsatailít araon ag dul timpeall ar bharalár an chórais imtharraingthe arbh é an pláinéad an rinn is mó ann. Mar shampla, tá an Domhan agus an Ghealach ag fithisiú a gcomh-bharaláir, ach ar ndóigh tá an pointe sin suite taobh istigh den Domhan cé nach ionann é agus lárphointe an Domhain. Scéal eile é scéal Phlútóin agus a chuid satailítí, nó tá baralár an chórais sin suite taobh amuigh de Phlútón.

Barón an téarma a thagraíos do bhuncháithníní troma, go háirithe don phrótón agus don neodrón. Glactar leis go bhfuil gach barón comhdhéanta as trí chuarc éagsúla.

Bealach na Bó Finne nó an Láir Bhán nó Claí Mór na Réaltaí a thugtar ar an réaltra ina bhfuil cónaí orainn féin – sa chiall chúng is é Bealach na Bó Finne an crioslach bán a ritheas trasna na spéire áit a bhfuil na réaltaí chomh tiubh le chéile is nach dtig le súil an duine iad a aithint thar a chéile. Is ionann an crioslach sin go bunúsach agus diosca an réaltra mar a fheictear dúinn inár dtimpeall é, ó tá muid féin suite sa diosca sin. Is é Bealach na Bó Finne an dara réaltra is mó sa Ghrúpa Áitiúil, nó is é réaltra Andraiméide an ceann is mó.

Réaltra bíseach barrach é Bealach na Bó Finne. Is iad géaga ár réaltra – nó na cinn is tábhachtaí acu – ná Géag Pheirséis, Géag Chóngarach an Trí Chileaparsoic, Géag Chianmhar an Trí Chileaparsoic, Géag na Rialach, an Ghéag Lasmuigh, an Nua-Ghéag Lasmuigh, Géag na Scéithe is an Cheinteáir, Géag na Cíle is an tSaighdeora, agus Géag an Bhodaigh is na hEala. Is féidir gur codanna d'aon ghéag amháin iad Géag Pheirséis agus an dá Ghéag Trí Chileaparsoic; ar an dóigh chéanna, is dócha nach bhfuil sa dá Ghéag Lasmuigh ach fairsingiú ar Ghéag na Rialach. Is í Géag an Bhodaigh is na hEala ár ngéag dhúchais féin.

An Béar Beag nó Ursa Minor a thugtar ar an réaltbhuíon arb í an Réalta Pholach an réalta is gile inti. Níl sí róchosúil le haon bhéar, ach tá sí cosúil leis an gCamchéachta, ós rud é go bhfuil ”bosca” ceithre réalta ann chomh maith le ”cos” trí réalta. Tá an Réalta Pholach, nó Alpha Ursae Minoris, suite i ndeireadh na ”coise”. Tá an dara réalta is gile sa réaltbhuíon, Kochab nó Beta Ursae Minoris, ar cheann de réaltaí an ”bhosca”. Déréalta is ea an Réalta Pholach, agus is ollfhathachréalta bhuí í an phríomhréalta. Fathach é Kochab chomh maith, agus é ag dul in aois cheana: K-réalta atá ann, is é sin, réalta atá níos fuaire agus níos deirge ná an Ghrian s'againn.

An Béar Mór nó Ursa Major a thugtar ar an réaltbhuíon a bhfuil an Camchéachta (an tSeisreach) suite taobh istigh di. Is iad na réaltbhuíonta timpeall an Bhéir Mhóir ná na Madraí Fiaigh, Folt Bheirnicé, an Leon, an Leon Beag, an Portán, an Lincse, an Sioráf, an Dragan, agus an tAoire. Is iad réaltaí an Chamchéachta na cinn is gile agus is feiceálaí sa Bhéar Mhór: Alkaid (Benetnasch, Eta Ursae Majoris), Mizar (Zeta Ursae Majoris), Alioth (Epsilon Ursae Majoris), Megrez (Kaffa, Delta Ursae Majoris), Phekda (Phecda, Phad, Gamma Ursae Majoris), Merak (Beta Ursae Majoris), agus Dubhe (Ak, Alpha Ursae Majoris). Tá roinnt réaltraí le feiceáil sa réaltbhuíon seo chomh maith.

Bearna Cassini a thugtar ar an mbearna idir A-fháinne agus B-fháinne Shatarn. Fuair sí a hainm ón réalteolaí Francach-Iodálach Giovanni Domenico (nó Jean Dominique) Cassini, a chuir an chéad sonrú inti sa bhliain 1675.

Bearna Encke – is bearna í taobh istigh d'A-fháinne Shatarn. Fuair an bhearna seo a hainm ón réalteolaí Gearmánach Johann Encke. Tá Pan, ceann de ghealaí beaga Shatarn, ag fithisiú an phláinéid sa bhearna seo.

Bearna Hertzsprung – is éard atá i gceist léi ná réigiún i léaráid Hertzsprung-Russell nach bhfuil ach dornán beag réaltaí le fáil ann. Tá an bhearna seo suite os cionn an phríomhsheichimh, ón A-aicme go dtí an F-aicme. Fuair an bhearna a hainm ón réalteolaí Danmhargach Ejnar Hertzsprung, duine acu siúd a bhfuil an léaráid féin ainmnithe astu. Ní fhanann ach beagán réaltaí sa bhearna seo ar feadh i bhfad, agus is dual do na cinn eile í a fhágáil ina ndiaidh i rith a bhforbartha. Faoi láthair, tá Capella Aa – an comhbhall is mó d'ilréalta Capella – suite i mbearna Hertzsprung.

Bearnaí Kirkwood – Sa bhliain 1866 d'aithin an réalteolaí Meiriceánach Daniel Kirkwood bearnaí áirithe i scaipeachán na n-astaróideach sa Ghrianchóras. Go bunúsach ní cheadaítear do na hastaróidigh bheith in athshondas le hIúpatar, is é sin cúrsa amháin timpeall na Gréine a thabhairt in am a bheadh i gcoibhneas simplí an ama a thógas sé ar Iúpatar imrothlú amháin a chur de, agus is iad bearnaí Kirkwood is toradh don chosc seo.

Beirilliam – Is é an beirilliam dúil cheimiceach uimhir a ceathair, agus é ar an gceann is éadroime de na miotail chré-alcaileacha. Is í an tsiombail a sheasas dó sna foirmlí ná Be, agus is í an chumraíocht leictreonach atá aige ná 1s²2s².

Tá an beirilliam 9.012 aonad ar mheáchan adamhach, agus is é beirilliam a naoi, nó ⁹Be, an t-aon iseatóp cobhsaí amháin. Tá beirilliam a deich, nó ¹⁰Be, réasúnta fadsaolach, agus é breis is milliún bliain ar leathré. Cruthaítear beirilliam a deich san atmaisféar de thoradh an phróisis ar a dtugtar spallúchán nó spallú: is iad na gathanna cosmacha is cúis leis an bpróiseas seo. An beirilliam radaighníomhach a ghintear ar an dóigh seo carntar in uachtar na hithreach é, agus is féidir leis na geolaithe tátail a bhaint i dtaobh ghníomhaíocht na Gréine as athruithe an chineál áirithe seo radaighníomhaíochta i gcisil na hithreach: go bunúsach, nuair a bhíos an ghrianghaoth láidir, bíonn an radaíocht chosmach lag, agus nuair a bhíos an radaíocht chosmach lag, ní tháirgtear mórán den iseatóp seo san atmaisféar.

Miotal liath sobhriste é an beirilliam le teocht an tseomra. Má thagann sé i dteagmháil leis an aer, fágfar brat ocsaigine air. Is féidir beirilliam a chur trí thine fosta, agus ar ndóigh is í an ocsaíd chéanna, BeO, is toradh don imoibriú seo.

Siúd is gur miotal atá ann, mar bheirilliam, ní bhíonn sé chomh haraiciseach chun iain a dhéanamh agus a shamhlófá le miotal cré-alcaileach – le fírinne tá sé níos cosúla leis an alúmanam ó thaobh na ceimice de, agus é ag ceangal naisc chomhfhiúsacha lena lán dúl. Is í an bheiril – sileacáit an bheirilliam agus an alúmanaim Be₃Al₂(SiO₃)₆ – an mianra is tábhachtaí beirilliam, agus aithne ag an gcine daonna uirthi ó thús na staire. Is féidir beirilliam a dhéanamh as beiril, ach baintear úsáid na seoide aisti chomh maith. Níl dath ar bith sa ghlanbheiril, ach is minic a fhágas truailleáin éagsúla dath éigin ann. Tugtar smaragaid ar an mbeiril uaine, agus is éard atá i gceist leis an gcloch mhuirghorm ná beiril ghorm. Tá an bheiril órga buí, agus is é an héileadór an leagan buí-uaine.

Is mór an t-éacht miotalóireachta é beirilliam a aonrú mar dhúil, agus níor éirigh an t-éacht sin le haon duine roimh an naoú haois déag. Bhí an ceimiceoir clúiteach Gearmánach Friedrich Wöhler ar an gcéad duine, thiar sa bhliain 1827, a d'aonraigh beirilliam. Eisean a bhaist an dúil fosta, ach ina dhiaidh sin thug ceimiceoirí eile taitneamh don ainm glúiciniam, atá bunaithe ar an bhfocal Gréigise a chiallaíos ”milis”, ó tá blas milis sna salainn bheirilliam. Níl sé ciallmhar bheith ag baint an iomarca suilt as an mblas sin áfach, ós rud é gur nimh atá sa bheirilliam. Tá an beirilliam cosúil leis an maignéisiam ó thaobh na ceimice de, ach ar ndóigh níl sé in ann gnó an mhaignéisiam a dhéanamh in orgánach an duine. Mar sin, tá dochar sna comhdhúile beirilliam; thairis sin tá an miotal glan féin dainséarach go leor má análaítear isteach mar dhusta é, nó spreagann sé ailléirge agus ailse scamhóg.

Is iomaí úsáid a bhaintear as beirilliam sa teicneolaíocht. Ligeann an miotal seo an chuid is mó de na x-ghathanna tríd, agus mar sin, úsáidtear é i bhfuinneoga radaíochta na bhfeadán x-ghathach. Ní athraíonn toirt an bheirilliam mórán leis an teocht – ní fhorbraíonn an beirilliam mórán, mar a déarfá – agus mar sin is minic a úsáidtear páirteanna beaga beirilliam sa spásteicneolaíocht, mar shampla.

Bellatrix nó Gamma Orionis a thugtar ar an tríú réalta is gile i réaltbhuíon an Bhodaigh. B-réalta í, is é sin réalta the bhánghorm, agus í suite dhá chéad go leith de sholasbhlianta uainn. Tá sí ocht n-oiread chomh téagartha (ó thaobh na maise de) leis an nGrian, agus naoi míle is dhá chéad oiread níos lonrúla. Bhaintí úsáid aisti mar thomhas caighdeánach ar ghile agus ar speictream na réaltaí eile tráth, ach d'éirigh lucht na ceirde as sin le fada, ós rud é gur réalta réasúnta athraitheach í.

Betelgeuse nó Alpha Orionis an dara réalta is gile i réaltbhuíon an Bhodaigh (is ea, an dara ceann is gile acu, cé gurb é Alpha Orionis ainm na réalta de réir ainmníocht Bayer). Tá Betelgeuse ar réaltaí móra na spéire: ollfhathach dearg den M-aicme atá ann, agus é suite faoi shé chéad go leith de sholasbhlianta dínn, ach bíonn na réalteolaithe an-easaontach faoi chomh fada ar shiúl is atá an réalta seo dáiríre, agus na meastacháin an-difriúil le chéile. Tá sé timpeall ar dhá oiread déag chomh trom leis an nGrian, agus céad míle oiread níos lonrúla – is gá cuimhne a choinneáil air, áfach, go bhfuil sé athraitheach go leor ó thaobh an lonrachais de. Táthar ag déanamh go bhfuil sé i ndán do Bhetelgeuse pléasc ollnóva a dhéanamh sa deireadh.

Na Bílidí – malairt ainm ar an dreigechith ar a dtugtar na hAndraiméididí. Is éard atá i gceist leis an dreigechith seo ná iarsmaí an chóiméid úd Biela, ar stróic imtharraingt Iúpatair as a chéile é thiar sa bhliain 1842. Fuair an cóiméad a ainm ón réalteolaí Gearmánach Wilhelm von Biela a d'aithin gur cóiméad tréimhseach a bhí ann. Cuid súl a bhí sna Bílídí faoi dheireadh na naoú haoise déag, ach is ar éigean a d'aithneofá inniu iad gan dul i dtuilleamaí teileascóip nó gléasra cianradhairc eile.

Biosmat a thugtar ar dhúil cheimiceach uimhir a trí is ceithre scór sa Tábla Peiriadach. Bi an giorrúchán a úsáidtear sna foirmlí ceimiceacha. Miotal geal sobhriste é an biosmat ach éireoidh sé pinc má oibríonn ocsaigin an aeir air. Níl ach aon iseatóp amháin ar fáil i mbiosmat nádúrtha, mar atá, biosmat a 209. Iseatóp radaighníomhach é an ceann sin féin, nó tagann alfa-mheath air, ach tá leathré an iseatóip sin chomh fada (níos faide ná aois mheasúnaithe na hollchruinne) is nach bhfuil cúis imní sa radaighníomhaíocht sin. Le fírinne níl an biosmat leath chomh dainséarach ná díobhálach leis na trom-mhiotail eile, an luaidhe ach go háirithe.

Tá biosmat ar fáil mar mhiotal sa dúlra, ach is iad an bhiosmaitinít agus an bhismít na mianta is tábhachtaí. Suilfíd bhiosmait (Bi₂S₃) í an bhiosmaitinít, agus ocsaíd (Bi₂O₃) í an bhismít.

Baintear úsáid as biosmat agus as comhdhúile biosmait sa tionsclaíocht, ach ní féidir a rá go mbeadh an-ráchairt air. Dealraíonn sé áfach go bhfuil biosmat le dul in áit na luaidhe ina lán feidhmeanna, ó táthar ag iarraidh éirí as an luaidhe scun scan chomh nimhiúil is atá sí. Ní féidir a rá nach mbeadh nimhiúlacht éigin ag baint leis an mbiosmat féin ach níl sé in aon chóngar do bheith chomh dainséarach leis an luaidhe.

Bís a thugtar ar réaltraí agus réaltnéalta ar déanamh bíse. Réaltra bíseach é Bealach na Bó Finne féin, ach mar a fuair na réalteolaithe amach le déanaí is bís bharrach é dháiríre. Réaltraí bíseacha eile iad Réaltra Andraiméide agus Réaltra an Triantáin.

Bís bharrach a thugtar ar réaltra a bhfuil barra thart ar a lárphointe, agus géaga bíseacha an réaltra ag teacht as an mbarra.

Bladhm a thugtar ar bhrúchtadh tobann a aithnítear mar laom láidir gile in aice le dromchla na réalta. Tugtar bladhmréaltaí ar réaltaí ar féidir bladhmanna tobanna a aithint orthu gan choinne. Abhaic dhearga iad an chuid is mó de na bladhmréaltaí.

Bíonn bladhmanna le haithint ar an nGrian s'againn freisin, ó am go ham – grianbhladhmanna mar a thugtar orthu. Bíonn siad an-éagsúil ó thaobh an fhuinnimh de, agus is minic a scaoiltear saor damhna as coróin na Gréine de thoradh bladhma (rud ar a dtugtar mais-eisteilgean corónach).

Bliain a thugtar ar imrothlú an Domhain timpeall na Gréine. Is féidir an coincheap a thuiscint is a shainmhíniú ar go leor bealaí éagsúla, áfach.

Nuair a bhímid ag trácht ar an mbliain sa ghnáthchaint, is í an bhliain ghréine, nó an bhliain thrópaiceach, a bhíos i gceist againn. Is ionann sin agus timthriall na Gréine ar an éiclipteach, mar a fheictear dúinn. Tá cineálacha eile bliana ann, áfach.

Is í an réaltbhliain an tomhas is fearr ar imrothlú an Domhain. Ar ghluaiseacht bhliantúil na réaltaí a aithnítear í (is ionann anseo ”na réaltaí” agus an sféar neamhaí, is é sin cúlra dobhogtha na réaltaí cianmhara a bhfuil a ndualghluaisne chomh beag is gur féidir neamhshuim a dhéanamh di). Tá an réaltbhliain tuairim is fiche nóiméad níos faide ná an bhliain thrópaiceach. Is é an feiniméan ar a dtugtar luainíocht na haise is cúis leis an difríocht seo.

Bliain aimhrialta a thugtar ar an am a chaitheas an Domhan ag dul ó pheirihéilean go peirihéilean (is é an peirihéilean garphointe an Domhain don Ghrian, is é sin an pointe is cóngaraí don Ghrian ar fhithis an Domhain).

Bliain Iúlach a thugtar ar mheánfhad na bliana de réir fhéilire Iúil. San fhéilire sin tá an ghnáthbhliain 365 lá ar fad, agus an bhliain bhisigh lá amháin níos faide, agus bliain amháin as gach ceithre cinn is bliain bhisigh í. Mar sin, tá an bhliain 365.25 lá ar fad, go beacht, de réir an fhéilire seo. Úsáidtear an bhliain Iúlach seo sa réalteolaíocht i gcónaí. Mar shampla is í is bunús leis an tsolasbhliain – an fad a chuireas an solas de in aghaidh na bliana Iúlaí. Seanghnás is mó is cúis leis seo.

Is í an bhliain Ghréagórach meánfhad na bliana de réir fhéilire Ghréagóra, arb é an féilire a úsáidimid i láthair na huaire. Blianta bisigh iad 97 mbliana as gach 400 ceann san fhéilire sin, agus mar sin is ionann an bhliain Ghréagórach agus 365.2425 lá.

Is ionann aon bhliain ghealaí amháin agus dhá mhí déag den chineál shionadach – is é sin míonna de réir chéimeanna na Gealaí. Tá an bhliain ghealaí tuairim is aon lá déag níos giorra ná an bhliain Ghréagórach. Tá an féilire Ioslamach agus an féilire Giúdach bunaithe ar an mbliain ghealaí.

Bliain bhisigh a thugtar ar bhliain féilire atá 366 lá ar fad. I bhféilire Iúil, is bliain bhisigh í gach bliain atá inroinnte ar a ceathair. I bhféilire Ghréagóra, má tá an bhliain inroinnte ar chéad, ní bliain bhisigh í mura bhfuil sí inroinnte ar cheithre chéad freisin. Mar sin, ní blianta bisigh iad na blianta úd 1900 ná 2100, ach is bliain bhisigh í an bhliain úd 2000, de réir fhéilire Ghréagóra.

An Bodach an t-ainm Gaeilge ar Oiríon nó Orion, ar ceann de na réaltbhuíonta is aithnidiúla amuigh é. Tá an Bodach le feiceáil go soiléir ó Éirinn, agus is cinnte go n-aithníonn gach duine de mhuintir an oileáin é, iad siúd san áireamh nach bhfuil a fhios acu a ainm. Le fírinne tá an Bodach suite in aice le meánchiorcal an sféir neamhaí, rud a chiallaíos go bhfuil aithne ag an gcuid is mó de mhuintir ár bpláinéid air, agus chomh feiceálach is atá sé, bíonn páirt éigin aige i miotaseolaíochtaí ar fud an uile Dhomhain. Tá an Bodach dingthe idir an Madra Mór, an Abhainn, an tAonbheannach, an Cúpla, an tAra, an Tarbh agus an Giorria, agus is iomaí réalta gheal atá suite sa réaltbhuíon áirithe seo: Betelgeuse, Bellatrix, Rigel, Saiph agus an triúr ar a dtugtar Crios Oiríon, Slat an Bhodaigh, Slat an Cheannaí, Slat an Rí, an Bhanlámh, nó an Fhearsaid, mar atá, Alnilam, Alnitak agus Mintaka.

Ollfhathach dearg atá in Betelgeuse; fathachréaltaí gorma nó bánghorma iad Rigel, Saiph, Bellatrix agus réaltaí Shlat an Bhodaigh.

Bóilíd a thugtar ar chaor thine thuas sa spéir, go háirithe ar dhreige mhór agus í ag pléascadh san atmaisféar.

Boilsciú a thugtar, i gcúrsaí réalteolaíochta nó cosmeolaíochta, ar an dóigh a ndeachaigh an Ollchruinne i bhfairsinge go gairid i ndiaidh na hOllphléisce, i rith na tréimhse boilscithe (10^-36 go 10^-32 soicind i ndiaidh na hOllphléisce).

Bóiriam a thugtar ar dhúil cheimiceach uimhir a 107, agus is é Bh an giorrúchán ceimiceach. Cosúil leis na dúile troma trasúránacha eile is dúil ghearrshaolach é an bóiriam a dtagann meath radaighníomhach air go sciobtha, ionas nach furasta mórán a fháil amach faoina airíonna ceimiceacha. Níl an t-iseatóp is cobhsaí, bóiriam 270, ach nóiméad agus soicind ar leathré. Fuair an dúil a hainm ón Danmhargach Niels Bohr a bhain amach Duais Nobel san fhisic sa bhliain 1922.

Bólaiméadar a thugtar ar ghléas ar féidir leat gach cineál radaíocht leictreamhaighnéadach a thomhas leis, idir sholas, radaíocht ultravialait, radaíocht infridhearg, radaíocht ianaitheach, x-ghathanna agus eile. Ón taobh eile de ní féidir leis an mbólaiméadar go bunúsach ach iomlán an fhuinnimh i bhfoirm radaíochta a aithint – is é sin, ní aithníonn sé na cineálacha éagsúla radaíochta thar a chéile. Go bunúsach is brathadóir teirmeach (teasbhunaithe) é an bólaiméadar – is é sin tá eilimint ann agus í ag dul i dteocht le gach candam radaíochta a bhuaileas í, agus is ar an téamh seo (nó ar an sruth leictreach is toradh don téamh) a aithnítear fuinneamh na radaíochta.

Tagraíonn na focail bólaiméadracht agus bólaiméadrach do bhreathnuithe réalteolaíocha atá bunaithe ar gach cineál radaíochta in éineacht – le hiad a dhealú, abair, ó amharcbhreathnuithe (nach gcuireann san áireamh ach an solas infheicthe). Mar shampla, aithnítear méid bhólaiméadrach na réalta thar a hamharcmhéid: is ionann an mhéid bhólaiméadrach agus méid (nó gile) na réalta mar a fheictear dúinn í de réir na gcineálacha éagsúla radaíochta in éineacht, agus is ionann an amharcmhéid agus chomh mór nó geal a fhaighimid an réalta de réir is mar atá sí ag tabhairt solais infheicthe uaithi.

Bolcán a thugadh na réalteolaithe fadó ar an bpláinéad a cheap siad a bheith ann taobh istigh d'fhithis Mhearcair. Ba é an réalteolaí Francach Urbain Le Verrier a bhaist Bolcán, thiar sna 1840idí. Ba é ba chúis leis an hipitéis faoi Bholcán ná go bhfuil peirihéilean Mhearcair (is é sin, garphointe Mhearcair don Ghrian, an pointe is cóngaraí don Ghrian ar fhithis an phláinéid) ag bogadh traidhfilín níos gasta ná mar ba chóir, de réir na fisice clasaicí, agus ba é tuairim Le Verrier agus lucht a chomhaimsire go míneodh imtharraingt Bholcáin an difríocht seo. Ba í teoiric coibhneasaíochta Albert Einstein a chuir deireadh leis an tuairimíocht faoi Bholcán, nó tá an aimhrialtacht sin i luainíocht pheirihéilean Mhearcair inmhínithe ar fad de réir na teoirice sin.

Bonner Durchmusterung (tabhair faoi deara nach bhfuil ...Dürchmusterung ceart ar aon nós, nó níl umlabht ar bith sa réimír úd durch-) nó BD a thugtar ar an tsuirbhéireacht chórasach a rinne Réadlann Ollscoil Bhonn in Iarthar na Gearmáine ar an spéir i rith an dara leath den naoú haois déag. Inniu féin tá tábhacht nach beag ag roinnt leis an réaltchatalóg ba thoradh don obair fhadaraíonach seo, nó luaitear breis is trí chéad míle de réaltaí ansin. Ba é an réalteolaí Gearmánach de phór na Fionlainne Friedrich Wilhelm Argelander (1799-1875) a chuir tús leis an Durchmusterung agus a bhí i gceannas ar an obair go lá a bháis.

Bórón a thugtar ar dhúil cheimiceach uimhir a cúig, agus is é B an tsiombail a sheasas dó sna foirmlí. Is í an chumraíocht leictreonach atá aige ná 1s²2s²2p¹, is é sin, tá trí leictreon ar an dara leictreonsceall. Mar sin, ní féidir leis an mbórón an t-ochtréad iomlán a bhaint amach ar an leictreonsceall is faide amuigh: ní bheadh sé réadúil cúig leictreon a fháil ar iasacht ó dhúile eile. Ina dhiaidh sin féin, is miotalóideach é an bórón.

Tá dhá iseatóp cobhsaí nádúrtha ag an mbórón, mar atá, ¹⁰B agus ¹¹B (bórón a deich agus bórón a haon déag). Go bunúsach, tá an dara ceann acu ceithre oiread chomh coitianta sa dúlra leis an gcéad cheann, ach bíonn an coibhneas seo ag luainiú go mór, agus mar sin is deacair meáchan adamhach an bhóróin a áireamh go cruinn. Tá an meáchan sin socraithe go hoifigiúil ar 10.81. Na raidiseatóip atá ag an mbórón, tiocfaidh meath radaighníomhach orthu go tapa: níl an ceann is fadsaolaí féin acu oiread is aon soicind amháin ar leathré.

Tá allatróip éagsúla ag an mbórón: bórón dímhorfach agus cineálacha éagsúla de bhórón chriostalda (dhá chineál de bhórón rombaihéidreach chomh maith le bórón ortarombach agus bórón teitreagánach). Tá na hallatróip go léir timpeall ar 2.3 go 2.5 g/cm³ ar tiús; is é an bórón rombaihéidreach den alpha-chineál an t-allatróp is troime.

Is í an uimhir ocsaídiúcháin is minice a bhíos ag an mbórón sna dúile ceimiceacha ná +3. Comhdhúile coitianta de chuid an bhóróin iad an t-aigéad bórach, an ocsaíd bhóróin (an trí-ocsaíd débhóróin), an nítríd bhóróin, agus an bórás.

Is í an fhoirmle atá ag an aigéad bórach ná H₃BO₃. Tá trí hiodrocsalghrúpa (OH) timpeall ar an adamh bóróin sa mhóilín, agus dá réir sin thig linn an fhoirmle a scríobh mar B(OH)₃ chomh maith. Substaint sholadach é an t-airgéad bórach, ach tá sé sothuaslagtha san uisce, agus ar ndóigh, is aigéad sách lag é. Tá sé ar fáil sa dúlra mar mhianra: sasóilít a thugtar ar an aigéad bórach nádúrtha.

Is iomaí sainúsáid a bhaintear as an aigéad bórach sa tionsclaíocht. Maraíonn sé baictéir chomh maith, agus is féidir an fhluairíd hidrigine a thabhairt chun neodrachta leis an aigéad bórach, nó ceapfar na hiain fhluairíde i gcomhdhúile casta san imoibriú.

Maidir leis an ocsaíd bhóróin, substaint dhímhorfach í de ghnáth, ach is féidir í a iompú ina criostail leis an modh oibre ar a dtugtar ainéaladh. Úsáidtear an ocsaíd i ndéantús cineálacha áirithe gloine, mar shampla.

Comhdhúil shuimiúil í an nítríd bhóróin. Tá adamh amháin bóróin sa nítríd bhóróin in aghaidh gach adamh nítrigíne, agus mar sin is í an fhoirmle cheimiceach atá aici ná BN. Is eol do chách, beagnach, go bhfuil dhá allatróp ag an gcarbón: an diamant agus an ghraifít. Thairis sin tá allatróp is annaimhe ná iad siúd ann, cosúil leis an lonsdaeilít, nó an ”diamant heicseagánach”. Anois, tá sé tábhachtach a thuiscint go bhfuil cúig leictreon ar an leictreonsceall is fada amuigh ag an nítrigín, agus trí leictreon ag an mbórón – agus ceithre cinn ag an gcarbón. Mar sin, má tá na hadaimh bóróin agus charbóin scaipthe go cothrom ar fud an chriostail, is ionann a struchtúr agus struchtúr an charbóin – d'fhéadfá a rá go bhfuil siad ag déanamh aithrise ar an gcarbón. Dá réir sin, tá fáil ar fhoirmeacha éagsúla den nítríd bhóróin: ceann a bhfuil struchtúr criostalda an diamaint aige, ceann a bhfuil struchtúr criostalda na graifíte aige, agus ceann a bhfuil struchtúr criostalda na lonsdaeilíte aige.

An bórás arís, is éard atá ann ná teitreabóráit déshóidiam. Bóráití a thugtar ar shalainn an aigéid bhóraigh, ach má pholaiméirítear ceithre mhóilín den aigéad seo, gheofar aigéad teitreabórach nó aigéad pireabórach H₂B₄O₇. Is é an bórás salann sóidiam an aigéid seo, Na₂B₄O₇. De ghnáth bíonn deich móilín uisce i struchtúr criostalda an bhóráis in aon aonad foirmle amháin, agus mar sin, is féidir deiceahiodráit na teitreabóráite (pireabóráite) sóidiam a thabhairt ar an mbórás. Tá an bórás ar fáil go nádúrtha sa dúlra agus is iomaí úsáid a bhaintear as. Amhábhar is ea an bórás do na comhdhúile bóróin a bhíos ag teastáil sa tionsclaíocht.

Grúpa suimiúil comhdhúl iad na bóráin, is é sin, hidrídí an bhóróin, nó comhdhúile an bhóróin agus na hidrigine. Shílfeá nach mbeadh ach aon chomhdhúil amháin den chineál seo ann, is é sin an tríhidríd bhóróin nó BH₃. Ní mar a shíltear a bhítear áfach, nó tá an bórán simplí seo éagobhsaí, agus is dual dó démhéiriú a dhéanamh, is é sin rachaidh dhá mhóilín tríhidríde le chéile le séhidríd débhóróin B₂H₆ a dhéanamh. De réir na tuisceana traidisiúnta ar na naisc cheimiceacha idir na hadaimh, ní raibh an bórón in ann ach trí nasc a cheangal, agus ní raibh ach aon nasc amháin ag an hidrigin. Mar sin, fuair na ceimiceoirí an-deacair struchtúr na séhidríde sin a mhíniú, agus b'éigean dóibh teoiricí nua a cheapadh dá réir. Tá a lán hidrídí bóróin eile ann a bhfuil struchtúr neamhghnách acu ó thaobh na nasc de.

Tá na bóráin araiciseach chun imoibriúcháin, agus nimh iontu don duine dá réir. Bhí suim ag na hinnealtóirí aer- agus spástaistil iontu tráth den tsaol mar bhreosla, ach ní dhearnadh forbairt cheart ar na scéimeanna sin riamh.

An Bosca Seod a thugtar ar NCG 4755 nó réaltbhraisle Kappa Crucis, is é sin an réaltbhraisle oscailte atá le feiceáil i réaltbhuíon Chros an Deiscirt, timpeall ar an réalta úd Kappa Crucis, agus í ar na réaltaí is gile sa bhraisle. Ollfhathachréalta ghorm B-aicme í Kappa Crucis. Ba é an réalteolaí Francach Nicolas-Louis de Lacaille a chuir an chéad sonrú sa bhraisle seo thiar i dtús na 1750idí, ach ba é John Herschel a d'ainmnigh í.

Bósón a thugtar ar bhuncháithnín nach fearmón é. Bósóin iad na fótóin, mar shampla. Is féidir leis na bósóin an áit chéanna sa spás a ghlacadh, agus mar sin, is dual dóibh fuinneamh a iompar. Dá réir sin is leis an radaíocht is mó a shamhlaítear na bósóin, agus is leis an damhna a shamhlaítear na fearmóin.

Is iad na bósóin is tábhachtaí ná:

• an fótón
• na glúóin éagsúla a choinníos na cuarcanna le chéile
• na bósóin laga (W⁺, W^-, Z)
• bósón Higgs

Níor éirigh leis na heolaithe an graibheatón – an buncháithnín arb é iompóir na himtharraingthe é – a aithint go fóill, is é sin níl ann ach coincheap teoiriciúil, ach is éard a thugas a lán teoiricí candambhunaithe faoi nádúr na himtharraingthe le fios gur bósón é an graibheatón chomh maith.

Tá bósóin ilchodacha ann chomh maith, is é sin, cáithníní atá comhdhéanta as cáithníní eile agus a bhfuil saintréithe na mbósón acu. Samplaí de seo is ea na measóin, núicléas an ghnáth-héiliam (héiliam a ceathair), núicléas an ghnáth-charbóin (carbón a dó déag), agus an deoitéarón (núicléas na tromhidrigine). Na feiniméin aisteacha a bhaineas leis an héiliam, cosúil leis an dóigh a n-iompaíonn sé ina fhorshreabh agus é á shioc i dtreo an dearbhnialais, glactar leis gur dual don núicléas mar bhósón iad.

Fuair na bósóin a n-ainm ón bhfisiceoir Indiach Satyendra Nath Bose.

Braisle is féidir a thabhairt ar bhraisle réaltaí (réaltbhraisle) nó ar bhraisle réaltraí.

• Is éard atá i gceist le braisle réaltaí nó réaltbhraisle ná grúpa réaltaí taobh istigh den réaltra agus iad ceangailte dá chéile ag an gcomh-imtharraingt. Aithnítear dhá phríomhchineál réaltbhraislí: an bhraisle oscailte agus an bhraisle chruinneogach. Réaltaí óga iad na cinn sa bhraisle oscailte, agus ní bhíonn ach cúpla céad réalta i mbraisle thipiciúil den chineál seo; na braislí cruinneogacha áfach bíonn siad i bhfad níos sine, agus i bhfad níos saibhre i réaltaí. Grúpa gluaisteach nó réaltghaolmhaireacht a thugtar ar réaltbhraisle scaoilte nach féidir a aithint ach ar ghluaiseacht na réaltaí: ní fheictear mar bhraisle dhlúth iad, ach ós rud é go bhfuil siad ag gluaiseacht in aon treo agus ar aon luas, is léir gur réaltbhraisle a bhí iontu ó thús. D'fhéadfá a rá go bhfuil siad ”gaolmhar” le chéile ar dhóigh ar leith, agus sin é an tuige go dtugtar ”réaltghaolmhaireacht” orthu, nó ar an mbaint atá acu le chéile.

• Braisle réaltraí a thugtar ar ghrúpa réaltraí agus iad ceangailte dá chéile ag an gcomh-imtharraingt. Samplaí iad Braisle Virgo, atá le feiceáil i réaltbhuíon na Maighdine, agus Braisle Bheirnicé i réaltbhuíon Fholt Bheirnicé.

An Bhrasaíl – An tír is mó i Meiriceá Theas, an tír is mó ina labhraítear Portaingéilis mar phríomhtheanga, agus an tír is mó a gcuirfeadh réalteolaí amaitéarach suim ina bratach náisiúnta. Taispeánann bratach na Brasaíle an spéir os cionn Rio de Janeiro ag a leathuair tar éis a hocht ar maidin ar an cúigiú lá déag de Mhí na Samhna sa bhliain 1889, nuair a gaireadh poblacht den tír. Seasann na réaltaí éagsúla do stáit éagsúla an stáit fheidearálaigh, mar seo:

Is í Spica, nó Alpha Virginis, an t-aon réalta amháin a fheictear os cionn an chreasa bháin a ritheas trasna an sféir neamhaí i lár na brataí. (Is iad na focail Phortaingéilise Orden e progresso, is é sin, ”Ordú agus forás”, nó b'fhéidir ”Síocháin sa tsochaí agus dul chun cinn”, atá le léamh ar an gcrios sin.) Tá na réaltaí eile go léir suite taobh thíos den chrios. Siombalaíonn Spica stát Pará i dtuaisceart na tíre. Is í Belém príomhchathair an stáit.

Ar chlé taobh thíos den chrios a fheictear Procyon, nó Alpha Canis Minoris. Seasann an réalta seo do stát Amazonas atá suite in iarthuaisceart na tíre, agus é ar an stát is mó sa Bhrasaíl. Manaus an phríomhchathair.

Síos ar dheis ó Procyon a fheictear cúig réalta an Mhadra Mhóir, mar atá, Sirius (Alpha Canis Majoris), Mirzam (Beta Canis Majoris), Muliphen (Gamma Canis Majoris), Wezen (Delta Canis Majoris), agus Adhara (Epsilon Canis Majoris).

• Seasann Sirius do Mato Grosso, an tríú stát is mó sa tír, agus é suite in Iarthar na Brasaíle. Cuiabá an phríomhchathair.
• Seasann Mirzam d'Amapá, stát beag i dtuaisceart na tíre. Ní dhearnadh stát d'Amapá ach i ndeireadh na n-ochtóidí, nó ní raibh ann roimhe sin ach ”críoch”, agus ní bhfuair sé a réalta i mbratach na tíre ach i dtús na nóchaidí. Macapá an phríomhchathair.
• Seasann Muliphen do Rondônia in iarthar na tíre, in aice leis an mBolaiv. Porto Velho an phríomhchathair.
• Seasann Wezen do Roraima i dtuaisceart na tíre. Boa Vista an phríomhchathair.
• Seasann Adhara do Tocantins, stát beag nár dealaíodh ó stát Goiás ach sa bhliain 1988. Palmas an phríomhchathair.

In aice le réaltaí an Mhadra Mhóir a fheictear Canopus (Alpha Carinae), mar shiombal do Goiás in Iarthar Lár na Brasaíle. Goiânia an phríomhchathair.

Ar dheis ón Madra Mór atá Cros an Deiscirt, cúig réalta ar fad.

• Seasann Alpha Crucis (nó Acrux, réalta ar a dtugann lucht labhartha na Portaingéilise Estrela de Magalhães nó Réalta Magellan freisin) do São Paulo i ndeisceart na tíre.
• Seasann Beta Crucis (Becrux nó Mimosa) do Rio de Janeiro.
• Seasann Gamma Crucis (Gacrux, nó Rubídea – an réalta ar dhath an rúibín – mar a thugas lucht labhartha na Portaingéilise uirthi) do Bahia in oirthear na tíre.
• Seasann Delta Crucis (Pálida a thugtar ar an réalta seo as Portaingéilis) do Minas Gerais, stát atá suite in oirthear na tíre, agus é scartha ó chósta an Atlantaigh ag stiall chúng talún – is éard atá sa stiall sin ná an dá stát úd Rio de Janeiro agus Espírito Santo.
• Seasann Epsilon Crucis do stát Espírito Santo. Giota beag cósta atá ann mar stát, agus é suite idir Rio de Janeiro, Bahia, agus Minas Gerais. Is í Vitória an phríomhchathair, ach tá Vila Velha (”an tseanchathair” is ciall don ainm Portaingéilise seo) níos mó ná Vitória ar na saolta seo.

Tá réalta pholach an Deiscirt, Sigma Octantis, nó Polaris Australis, le feiceáil thíos ina haonar. Ar ndóigh seasann an réalta seo do Distrito Federal – ceantar a gearradh ó stát Rio de Janeiro le haghaidh phríomhchathair nua na Brasaíle, Brasília, sa bhliain 1960.

Ar dheis ó Sigma Octantis a fheictear Triantán an Deiscirt, trí réalta ar fad.

• Seasann Alpha Trianguli Australis do Rio Grande do Sul i ndeisceart na tíre, in aice le hUragua. (”Abhainn Mhór an Deiscirt” is ciall d'ainm an stáit.)
• Seasann Beta Trianguli Australis do Santa Catarina, stát beag i ndeisceart na tíre in aice le Rio Grande do Sul. Is í Florianópolis príomhchathair an stáit, ach is í Joinville an chathair is mó. D'fhág an lucht inimirce ón nGearmáin agus ón Ostair blas láidir a ndúchais ar chultúr an stáit.
• Seasann Gamma Trianguli Australis do Paraná, stát eile i ndeisceart na tíre. Curitiba atá ar phríomhchathair an stáit seo.

Is í an Scairp an réaltbhuíon is faide ar dheis ar bhratach na Brasaíle, ocht réalta ar fad.

• Seasann Alpha Scorpii, nó Antares, do Piauí in Oirthuaisceart na Brasaíle. Is í Teresina an phríomhchathair. Tá a lán iarsmaí tábhachtacha seandálaíochta ó ré na sibhialtachtaí bundúchasacha le feiceáil i stát Piauí, go háirithe i bPáirc Náisiúnta Serra da Capivara.
• Seasann Beta Scorpii (Graffias, Acrab) do Maranhão in Oirthuaisceart na Brasaíle. São Luis atá ar an bpríomhchathair.
• An chéad réalta eile de chuid na Scairpe a fheictear ar an mbratach, is í Epsilon Scorpii í, agus í ag seasamh do stát Ceará. Tá an stát seo suite san Oirthuaisceart chomh maith, agus is í Fortaleza an phríomhchathair.
• Seasann Theta Scorpii (nó Sargas) d'Alagoas, stát beag in oirthear na tíre. Is í Maceio príomhchathair an stáit.
• Siombalaíonn Iota Scorpii stát Sergipe, stát beag eile in oirthear na tíre – le fírinne is é an stát is lú sa Bhrasaíl ar fad. Aracaju an phríomhchathair.
• Is í Kappa Scorpii, nó Girtab, is siombail do stát Paraíba. Is í João Pessoa an phríomhchathair. Stát beag eile in oirthear na tíre atá ann, ach tá Paraíba ar na stáit is tibhe daonra sa Bhrasaíl.
• Aisteach go leor tá Lambda Scorpii ar réaltaí geala na Scairpe, ar an dara réalta is gile b'fhéidir, cé gurb é ”lambda” an litir Ghréagach a thagraíos di i gcóras ainmníochta Bayer. Ainm eile ar an réalta é Shaula. Seasann sí do Rio Grande do Norte (”Abhainn Mhór an Tuaiscirt”), agus is í Natal príomhchathair an stáit. Deirtear go bhfuil Rio Grande do Norte ar na réigiúin is glaine aer i Meiriceá Theas ar fad. Stát beag eile in oirthear na tíre cois farraige é Rio Grande do Norte.
• Mu Scorpii an ceann deireanach de réaltaí na Scairpe a shiombalaíos stát i mbratach na Brasaíle. Is é Pernambuco an stát sin, agus is í Recife an phríomhchathair. Ba iad na hOllannaigh ba thúisce a tháinig i seilbh an cheantair, rud a chuaigh i bhfeidhm ar an gcultúr, go háirithe ar chuma na tithíochta, i bPernambuco.

Feictear dhá réalta de chuid na Péiste Uisce taobh thíos den chrios a ritheas trasna na liathróide, mar atá, Alphard (Alpha Hydrae) agus Gamma Hydrae.

• Seasann Alphard do Mato Grosso do Sul, stát beag i ndeisceart na tíre a dealaíodh ó Mato Grosso sna seachtóidí. Campo Grande an phríomhchathair.
• Seasann Gamma Hydrae d'Acre, stát beag in iarthar na tíre in aice le Peiriú agus an Bholaiv. Rio Branco atá ar an bpríomhchathair. Bhí an ceantar ina chnámh spairne idir an Bholaiv agus an Bhrasaíl timpeall ar an mbliain 1900, agus ghair muintir an cheantair poblacht neamhspleách d'Acre faoin am sin, chomh maith. Cúpla uair d'ionsaigh na Bolavaigh an phoblacht le seilbh a ghlacadh uirthi arís, ach sa bhliain 1903 ba iad na Brasaíligh a rinne a gcuid di.

Maidir le stair na réalteolaíochta sa Bhrasaíl, is deacair a rá cathain a thosaigh sí. Ba iad na hOllannaigh a thóg an chéad réadlann i Recife nuair a bhí siad i seilbh na háite, thiar sa bhliain 1639, ach ansin, cúig bliana déag ina dhiaidh sin, d'athghabh na Portaingéalaigh an ceantar, agus chuaigh an réadlann de dhroim an domhain sa teagmháil. Sa bhliain 1845, cuireadh an Réadlann Impiriúil ar bun i Morro do Castelo, Rio de Janeiro, agus sa bhliain 1906, fuair an réadlann ainm nua, an Réadlann Náisiúnta. hAistríodh go dtí São Cristóvão i gcathair Rio de Janeiro í sa bhliain 1922. Ba é Henrique Morize a bhí i gceannas ar an Réadlann go dtí an bhliain 1930, agus sa bhliain 1919 chuidigh sé le réalteolaithe Sasanacha turas a eagrú go Sobral i stát Ceará le breathnuithe a dhéanamh ar urú iomlán na Gréine – breathnuithe a theastaigh le teoiric na coibhneasachta (an teoiric chéanna a thuill a chlú d'Einstein) a chruthú.

Ní mór scéilín áirithe magaidh a insint anseo a bhfuil baint aige leis an mBrasaíl agus leis an réalteolaíocht araon: an scéal faoi ”phróiseas Urca”. Is éard atá i gceist le próiseas Urca ná an dóigh a gcailleann neodrónréaltaí agus abhacréaltaí bána fuinneamh agus iad ag fuarú – ina neoidríonónna a imíos an fuinneamh sa phróiseas seo. Bhí George Gamow (nó Georgii Gamov), réalteolaí Meiriceánach de phór na Rúise, i Rio de Janeiro ar cuairt ag Mário Schönberg, a bhí ar an réaltfhisiceoir is mó le rá sa Bhrasaíl san fhichiú haois, agus an bheirt acu ag forbairt a dteoirice ar an bhfuarú seo. Ba nós leis an mbeirt seo scíth a fháil ó obair throm na teoiriceoireachta i dteach cearrbhachais – Urca a bhí ar an gceantar den chathair ina raibh an áit aeraíochta sin suite. Dúirt fear acu leis an bhfear eile go raibh an fuinneamh ag imeacht leis na neoidríonónna chomh tiubh is a bhíodh a gcuid airgid ag imeacht sa teach cearrbhachais in Urca. Mar sin a baisteadh an próiseas.

Breacsholas a thugtar ar an tréimhse idir solas an lae agus dorchadas na hoíche. Aithnítear cineálacha éagsúla breacsholais: an breacsholas oifigiúil, an muir-bhreacsholas agus an breacsholas réalteolaíoch.

Nuair atá lárphointe na gréine sé chéim stua nó níos lú faoin léaslíne, deirtear go bhfuil breacsholas oifigiúil ann. Ina lán teangacha tugtar ”breacsholas buirgéiseach” ar an mbreacsholas oifigiúil, toisc go bhfuil sé chomh geal amuigh, le linn an chineál seo breacsholais, is gur féidir ”ceirdeanna buirgéiseacha” a chleachtadh i gcónaí.

Nuair atá lárphointe na gréine níos mó ná sé chéim stua, níos lú ná dhá chéim stua déag faoin léaslíne, tá muir-bhreacsholas ann. Le linn an mhuir-bhreacsholais, tá an léaslíne sách sofheicthe, sách inaitheanta is gur féidir leis an mairnéalach áit na loinge a oibriú amach agus é i muinín an tseicheamháin.

Nuair atá lárphointe na gréine níos mó ná dhá chéim stua déag, níos lú ná ocht gcéim stua déag faoin léaslíne, tá breacsholas réalteolaíoch ann. Ansin is féidir leis na réalteolaithe breathnuithe a dhéanamh, cé go bhfuil loinnir ón nGrian le haithint ar an spéir go fóill.

Bremsstrahlung a thugtar ar an radaíocht a ghinfear má chailleann cáithnín luchtaithe amháin (leictreon, cuir i gcás) fuinneamh gluaiseachta agus réimse leictreach timpeall ar cháithnín eile (núicléas adaimh, mar shampla) ag dul i bhfeidhm air. Deir dlí imchoimeádta an fhuinnimh nach féidir fuinneamh a chur ar neamhní, agus mar sin, an fuinneamh gluaiseachta a chaillfeas an cáithnín, claochlófar go radaíocht é. ”Radaíocht choscáin” is ciall leis an bhfocal Gearmáinise Bremsstrahlung.

Bróimín a thugtar ar dhúil uimhir a 35, arb é Br an tsiombail a sheasas di sna foirmlí ceimiceacha. Le teocht an tseomra is leacht dearg é, ach is dual dó galú go réidh. Ceann de na halaiginí é an bróimín, cosúil leis an gclóirín, agus mar sin, tá seacht leictreon ar an sceall is faide amuigh aige – níl ach aon leictreon amháin de dhíth le hochtréad iomlán a fháil. Cosúil leis an gclóirín, tá an bróimín araiciseach chun imoibriúcháin leis an leictreon deireanach sin a fháil ar iasacht ó dhúile eile. Mar sin, is nimh láidir é an bróimín agus é aonraithe ina dhúil.

An t-ian bróimín áfach, Br^-, a bhfuil ochtréad aige, tá sé sách cobhsaí, agus dealraíonn sé gur riandúil é an bróimín san fhoirm ianach seo – is é sin, go dteastaíonn rianta beaga bróimín ó orgánach an duine le hoibriú go maith. Baintear úsáid áirithe as bróimídí (comhdhúile bróimín a bhfuil an t-ian seo iontu) mar chógaisí in aghaidh an titimis.

Tá na bróimídí cosúil leis na clóirídí ó thaobh na ceimice de: is comhdhúil chobhsaí ianach í bróimíd an tsóidiam, NaBr, a chuirfeadh clóiríd an tsóidiam (an gnáthshalann, NaCl) i gcuimhne duit. Sa chiall cheimiceach, is salainn iad na bróimídí miotail – salainn de chuid an aigéid hiodrabrómaigh. Is éard atá san aigéad hiodrabrómach ná tuaslagán uisce na bróimíde hidrigine, HBr. Aigéad láidir é an t-aigéad hiodrabrómach, díreach cosúil leis an aigéad hiodraclórach, HCl. Gás í an bhróimíd hidrigine.

Tá ocsaigéid ag an mbróimín chomh maith: an t-aigéad hipeabrómúil (HBrO, nó HOBr, de réir an fhíorstruchtúir), an t-aigéad brómúil (HBrO₂, nó HOBrO), an t-aigéad brómach (HBrO₃, nó HOBrO₂) agus an t-aigéad sárbhrómach (HBrO₄ nó HOBrO₃). Ní féidir aon cheann de na hocsaigéid seo a aonrú ón uisce gan na móilíní a bhriseadh, ach is féidir taighde a dhéanamh ar a n-airíonna san uisce. Chreidtí ar feadh i bhfad nach raibh san aigéad sárbhrómach ach comhdhúil theoiriciúil nárbh fhéidir a tháirgeadh ar aon nós; sa bhliain 1968, d'éirigh leis na heolaithe an chéad eiseamal d'iain sárbhrómáite BrO₄^- a chruthú, ach ina dhiaidh sin féin dealraíonn sé nach féidir úsáid ar bith a bhaint as an aigéad sárbhrómach ná as na sárbhrómáití sa tionsclaíocht, chomh deacair is atá sé comhdhúile sárbhrómacha a tháirgeadh. (Na comhdhúile sárchlóracha, cosúil leis an aigéad sárchlórach HClO₄, is scéal eile ar fad iad.)

Níl na hipeabróimítí ná na bróimítí (salainn an aigéid hipeabrómúil agus an aigéid bhrómúil) cobhsaí ar aon nós, agus ní thig mórán leas a bhaint astu. Tá an t-ian brómáite BrO₃^- cobhsaí go maith, áfach, agus tá tábhacht éigin ag baint le brómáit an tsóidiam NaBrO₃ mar ocsaídeoir i ruaimniú na dteicstílí. Truailleáin iad na brómáití freisin: is dual do na hiain bhróimíde ocsaídiú go brómáití le solas na gréine agus an t-uisce óil a chur ó mhaith. Tá dochar sa bhróimín do chiseal an ózóin chomh maith, cosúil leis na halaiginí eile.

Tá bróimín ar fáil san áit a mbíonn clóirín ar fáil chomh cosúil is atá an dá dhúil le chéile ó thaobh na ceimice de, agus is gnách bróimín a bhaint as salann na farraige, ó tá iain bhróimíde measctha tríd na hiain chlóiríde.

Bruthcharraig a thugtar ar charraig a foirmíodh nuair a chuaigh magma (laibhe, cloch leáite) i bhfuacht. Is é an basalt an cineál bruthcharraige is coitianta ar an Domhan.

Buaile an Bhodaigh an t-ainm Gaeilge ar réaltnéal Oiríon (M42 i gCatalóg Messier, NCG 1976 sa Nua-Chatalog Ghinearálta).

Bun-fhadlíne a thugtar ar an bhfadlíne a shainmhínítear mar nialas do chóras na bhfadlínte. Mar is eol do chách is í fadlíne Greenwich bun-fhadlíne an Domhain. Ritheann bun-fhadlíne na Gealaí trasna an leathsféir den Ghealach atá le feiceáil ón Domhan. Is é cráitéar Airy (ainmnithe as an réalteolaí Sasanach George Biddell Airy) a dhéanas gnó Greenwich ar Mhars – sin é an tuige go dtugtar ”Airy-0” air freisin. Ritheann bun-fhadlíne Mhearcair fiche céim stua soir ó chráitéar Hun Kal – is é sin, tá sainmhíniú na bun-fhadlíne bunaithe ar an gcráitéar sin, ach ní hé an cráitéar an nialas. Maidir le Véineas, is í an bhun-fhadlíne ansin an ceann a ritheas trí lárphointe chráitéar Ariadne.

Bunghluaisne: Ba é tuiscint na seanársaíochta ar struchtúr na hOllchruinne go raibh na réaltaí feistithe de sféar criostail a bhí ag iompú ar a ais aon uair amháin in aghaidh an lae. Bunghluaisne a thugtar ar an iompú seo agus ar an tsamhail seo den ollchruinne araon.

Buningear a thugtar ar an gciorcal samhlaíoch a ritheas tríd an bhforar, trí phointe an oirthir, trí phointe an iarthair, agus tríd an nadair.

Caidhpeanna polacha a thugtar ar an leac oighir timpeall ar na poil ar phláinéid áirithe. Tá caidhpeanna polacha ar an Domhan agus ar Mhars. Oighear sa chiall chúng, is é sin uisce reoite, atá i gcaidhpeanna polacha an Domhain, ach bhí sé ina chúis amhrais ar feadh i bhfad, cé acu gnáthoighear (uisce reoite) nó oighear tirim (dé-ocsaíd charbóin) a bhí timpeall ar phoil Mharsa. Mar a thuigtear inniu, tá an dá rud fíor: uisce reoite atá sa chuid is mó de chaidhpeanna an phláinéid sin, ach is dual do na caidhpeanna dul i bhfairsinge sa gheimhreadh, agus dé-ocsaíd charbóin ag sioc sa mhullach ar an oighear uisce.

Caidmiam a thugtar ar dhúil cheimiceach uimhir a hocht is dhá fhichid. Cd an tsiombail cheimiceach. Fuair an dúil seo a hainm ó Cadmus nó Kadmos, an prionsa seanársa a chuir an aibítir Fhéiníceach in oiriúint don Ghréigis agus a chuir tús le scríobh na teanga sin, mar a deir seanchas na Gréige (sa Ghaeilge féin chloisfeá nó léifeá tagairtí don ”aibítir a rinne Cadmus”). Miotal é atá in aon ghrúpa leis an tsinc agus leis an mearcair, agus cosúil leis an mearcair, is nimh dhainséarach é a áirítear ar na trom-mhiotail.

Miotal insínte é an caidmiam, agus leáphointe níos ísle aige ná ag an gcuid is mó de na miotail trasdultacha, mar atá, 321 °C. Is í an uimhir ocsaídiúcháin is coitianta dá bhfuil aige ina chuid comhdhúl ná +2. Is féidir leis an gcaidmiam, áfach, iain a dhéanamh a bhfuil dhá adamh iontu, is é sin, (Cd₂)²⁺, agus is í an uimhir ocsaídiúcháin atá ag an gcaidmiam sna hiain seo ná +1. Tá iain dé-adamhacha den chineál seo ag an mearcair freisin.

Tá an caidmiam sách tearc i screamh an Domhain. An chuid is mó de tá sé ar fáil mar thruailliú i suilfíd nádúrtha na since, ZnS, ar a dtugtar sfalairít, seac dubh nó sincbhleind. Mar sin is mar sheachthoradh is mó a fhaightear caidmiam, nuair a bhítear ag aonrú since.

Tá an caidmiam nádúrtha comhdhéanta as seacht n-iseatóp: ¹⁰⁶Cd (1.25 % de chaidmiam an dúlra), ¹⁰⁸Cd (0.9 %), ¹¹⁰Cd (12.5 %), ¹¹¹Cd (12.8 %), ¹¹²Cd (24.1 %), ¹¹³Cd (12.2 %), ¹¹⁴Cd (28.75 %) agus ¹¹⁶Cd (17.5 %). Dhá cheann de na hiseatóip sin is núiclídí radaighníomhacha iad, ach le fírinne is féidir neamhshuim a dhéanamh de sin, toisc go bhfuil leathré an-fhada acu (na billiúin blianta). Is é an meáchan adamhach atá ag an gcaidmiam ná 112.4 aonad.

Cé gur nimh é an caidmiam, is iomaí cineál úsáid a bhaintear as sa teicneolaíocht, go háirithe i mbatairí leictreachais agus sa leictreaplátáil (is é sin, mar chosaint ar an meirg).

Cailciam a thugtar ar dhúil cheimiceach uimhir fiche, agus is é Ca an tsiombail cheimiceach. Miotal cré-alcaileach é an cailciam, agus is dual dó dhá leictreon a thabhairt uaidh le caitian défhiúsach, Ca²⁺, a dhéanamh. Tá an cailciam 40.078 ar mheáchan adamhach, agus mar sin, is é an t-iseatóp is tábhachtaí ná ⁴⁰Ca, cé go bhfuil roinnt iseatóp cobhsaí eile ann. Tá raidiseatóp nádúrtha ann freisin, mar atá, ⁴⁸Ca. Tá sé chomh fadsaolach is gur féidir dearmad a dhéanamh den radaighníomhaíocht a bhaineas leis, áfach – ní féidir a rá gur truailleán dainséarach a bheadh ann.

Ceann de na miotail cré-alcaileacha é an cailciam, is é sin, tá sé in aon ghrúpa leis an maignéisiam, an strointiam, an beirilliam agus an bairiam. Cosúil leis na dúile eile sa ghrúpa tá dhá leictreon ar an sceall is faide amuigh ag an adamh cailciam, agus ochtréad iomlán taobh istigh den sceall sin. Mar sin is dual dó an dá leictreon a thabhairt ar iasacht agus ian cailciam, Ca²⁺, a dhéanamh.

Miotal bog é an cailciam agus é araiciseach chun imoibriúcháin leis an uisce agus le hocsaigin an aeir, rud a fhágas nach furasta é a choinneáil i dtaisce mar dhúil ghlan aonraithe. Seoltóir maith leictreachais é, ach ní féidir úsáid a bhaint as sa leictreoireacht chomh himoibríoch is atá sé. Scéal eile é scéal an spáis áfach, ós rud é nach bhfuil ocsaigin amuigh ansin – mar is dóigh le hinnealtóirí áirithe. Dá réir sin is féidir go bhfeicfidh muid gléasra leictreachais fós atá ceaptha don úsáid sa spás, agus é bunaithe ar an gcailciam mar ábhar seoltóireachta.

Is iad na mianta cailciam is tábhachtaí ná an chailcít (carbónáit an chailciam, CaCO₃), an dolaimít (carbónáit mheasctha an mhaignéisiam agus an chailciam, CaMg(CO₃)₂), an gipseam (déhiodráit shulfáit an chailciam, CaSO₄ + 2H₂O), an ainhidrít (an tsulfáit thirim nó CaSO₄), an fhluairít (fluairíd an chailciam, CaF₂) agus an apaitít nó Ca₅(PO₄)₃X, inarb ionann X agus ceann den triúr seo a leanas: Cl (clórapaitít), OH (hiodracsalapaitít) nó F (fluarapaitít). Is iad an tSín, an Rúis agus na Stáit Aontaithe na tíortha is mó a tháirgeas cailciam.

Teastaíonn iain chailciam ón duine le haghaidh a chuid cnámh, agus mar sin is minic a chuirtear salainn chailciam le bia mar fhorlíonadh cothaitheach. Is iomaí úsáid a bhaintear as na comhdhúile éagsúla cailciam sa teicneolaíocht freisin. Maidir leis an miotal féin, úsáidtear mar chómhiotal é.

An Caimileon nó Chamaeleon a thugtar ar an réaltbhuíon atá dingthe idir an Chuileog, an Chíle, an tIasc Eitilte, an Tábla, an tOchtamhán agus Éan Parthais. Níl d'ainmneacha ar na réaltaí is gile sa Chaimileon ach litreacha Bayer: Alpha Chamaeleontis, Beta Chamaeleontis, Gamma Chamaeleontis agus Delta Chamaeleontis.

Ba é an réalteolaí Pléimeannach Petrus Plancius (nó Pieter Platevoet, mar ab ainm dó ina theanga dhúchais féin) a shainigh agus a d'ainmnigh an Caimileon i ndeireadh na séú haoise déag. Ní raibh Plancius ina réalteolaí go díreach: ba í an tíreolaíocht an chloch ba mhó ar a phaidrín, agus é ag tarraingt mapaí do lucht na loingseoireachta, ach ar ndóigh bhí na réaltaí thar a bheith tábhachtach ag na mairnéalaigh san am sin leis an mbealach ceart a aimsiú amuigh ar an teiscinn mhór i bhfad ón talamh slán, rud a thuig Plancius go maith. Mar sin bhí suim aige i mapáil na spéire chomh maith le mapáil an Domhain.

Bhí Plancius i dtuilleamaí na mbreathnuithe a rinne an loingseoir Pieter Dirkszoon Keyser sna farraigí theas – taiscéalaí a bhí in Keyser agus aithne ag Plancius air. Fuair Keyser bás in oileán Iáva sa bhliain 1596, ach má fuair, seachadadh torthaí a chuid breathnuithe chuig Plancius de réir mar a bhí socraithe acu roimhe sin.

Réalta phríomhsheichimh F-aicme í Alpha Chamaeleontis, agus í beagáinín níos troime ná an Ghrian. Tá sí ocht n-oiread chomh lonrúil, áfach. Tá sí suite réasúnta cóngarach dúinn – is é sin níl sí ach trí solasbhliana is trí scór uainn.

Maidir le Beta Chamaeleontis, tá an ceann sin trí chéad solasbhliain uainn. Aicmítear mar B-réalta í, agus í cúig oiread chomh trom leis an nGrian, breis is dhá chéad oiread níos lonrúla ná í. Réalta phríomhsheichimh í.

Gamma Chamaeleontis arís, tá sí suite faoi cheithre chéad is fiche solasbhliain dínn. An cineál fathachréalta atá inti ná an cineál fathachréalta a bheas sa Ghrian féin i ndeireadh ama, agus mar sin is dócha nach bhfuil sí mórán níos troime ná an Ghrian. Tá sí seacht n-oiread is trí scór chomh fairsing leis an nGrian, agus ocht gcéad is trí scór oiread chomh lonrúil. Réalta K-aicme í, is é sin, is réalta fhlannbhuí í, agus í traidhfilín níos fuaire ná an Ghrian.

Maidir le Delta Chamaeleontis, seasann an t-ainm sin do dhá réaltchóras, Delta a hAon agus Delta a Dó. Déréalta atá in Delta a hAon, agus an dá chomhréalta suite chomh cóngarach dá chéile is gur deacair iad a aithint thar a chéile. Fathachréaltaí K-aicme iad. Réalta aonair atá in Delta a Dó, agus speictream B-aicme aici. Réalta phríomhsheichimh í, agus í ceithre oiread chomh téagartha leis an nGrian; san am chéanna tá sí i bhfad níos lonrúla. An triúr acu tá siad suite faoi thrí chéad deich solasbhlian is dhá scór dínn, a bheag nó a mhór, ach má tá, níl Delta a Dó sách gar do Delta a hAon le haon chóras imtharraingthe amháin a dhéanamh.