Alúmanam

 Alúmanam a thugtar ar dhúil uimhir a trí déag i dtábla peiriadach na ndúl. Al an tsiombail cheimiceach, agus is í an chumraíocht leictreonach atá aige ná 1s²2s²2p⁶3s²3p¹. Mar sin, tá trí leictreon ar an sceall is faide amuigh, agus is dual don alúmanam an trí cinn sin a thabhairt ar iasacht uaidh. Dá réir sin, is é +3 an staid ocsaídiúcháin is dual don dúil seo, agus ní féidir +1 ná +2 a aithint ag an alúmanam ach amháin i gcomhdhúile díomuana. Tá an t-alúmanam 26.981 aonad ar mheáchan adamhach, agus ní díol iontais é mar sin gurb é alúmanam a 27, nó ²⁷Al, an t-aon iseatóp nádúrtha amháin atá aige. Tá an raidiseatóp is cobhsaí, ²⁶Al, seacht gcéad míle bliain ar leathré, agus is féidir iarsmaí de a aithint sa ghás idir-réaltach, ach más féidir féin, tá sé sábháilte a rá nach bhfuil a dhath fágtha de i ndúlra an Domhain. Na hiseatóip radaighníomhacha eile atá ann, ní mór iad a tháirgeadh sa tsaotharlann, agus ní bhíonn siad fadsaolach ar aon nós – bíonn siad cúpla nóiméad nó cúpla soicind ar leathré, nó níos éagobhsaí fós.

Rúibín ó cheantar Dodoma sa Tansáin. Is é an cróimiam an truailleán is cúis leis an dath dearg. Foinse: Vicipéid an Bhéarla.

Miotal éadrom é an t-alúmanam. Seoltóir maith teasa agus leictreachais atá ann, agus níl nimh ná dochar ann don orgánach dhaonna. Táthar buartha faoin mbaint atá ag an alúmanam le galar Alzheimer, ach níl na saineolaithe ar aon fhocal faoin mbaint sin. Ocsaídítear an t-alúmanam go héasca, agus mar sin bíonn brat ocsaíde ar an miotal a fhágas liath é – ar an dath sin is fusa a aithnítear an t-alúmanam. Tá an ocsaíd alúmanaim, Al₂O₃, an-chrua, an-láidir mar shubstaint, agus díonann an brat sin an miotal ar thuilleadh ocsaídiú. Deirtear go n-éighníomhaíonn an brat ocsaíde an miotal.

Alúmanam. Foinse: Vicipéid an Bhéarla.

Cé go bhfuil an t-alúmanam ar ceann de na dúile is coitianta i screamh an domhain, agus aithne ag na daoine ar mhianraí éagsúla alúmanaim (alúm, mar shampla) ó thús na staire, níor éirigh leis an gcine daonna alúmanam a aonrú mar dhúil ach sa naoú haois déag. Ba é an Danmhargach Hans Christian Ørsted a rinne an t-éacht. Ar feadh i bhfad, áfach, ní raibh sé furasta na mianraí a dhí-ocsaídiú go miotal alúmanaim, agus bhíodh an miotal ní ba dhaoire ná an t-ór féin.

Ba iad an Meiriceánach Charles Martin Hall agus an Francach Paul Héroult a tháinig ar an modh oibre le halúmanam a tháirgeadh ar scála tionsclaíoch, i ndeireadh na naoú haoise déag. Is éard atá i gceist le próiseas Hall-Héroult – mar a thugtar air – ná leictrealú na hocsaíde alúmanaim go hocsaigin agus alúmanam. Níl sé praiticiúil an ocsaíd a leá lena leictrealú, áfach, toisc go dteastaíonn teocht breis is dhá mhíle céim Celsius chuige sin. Ba é an rud a rith le Hall agus Héroult, beag beann ar a chéile, ná an ocsaíd a thuaslagadh i gcrióilit leáite. Mianra alúmanaim í an chrióilit féin – is éard atá inti ná fluairíd potaisiam agus alúmanaim (an heicseafluaralúmanáit tríphotaisiam, K₃AlF₆), agus í i bhfad níos soleáite ná an ocsaíd alúmanaim.

Báicsít. Fuair an bháicsít a hainm ó Les Baux, baile beag san Fhrainc, áit ar tháinig an geolaí Francach Pierre Berthier ar an mianra seo sa bhliain 1822. Foinse: Vicipéid an Bhéarla.

An leagan den ocsaíd alúmanaim a úsáidtear le haghaidh táirgíochta is é an bháicsít é. Ocsaíd alúmanaim neamhghlan atá sa bháicsít. Tugtar corandam ar na glanchriostail ocsaíde alúmanaim, agus úsáidtear sa tseodóireacht iad. Níl dath ar bith sa ghlanchorandam, ach fágann truailleáin dathanna éagsúla ann. Tugtar rúibín ar an gcorandam dearg, agus is é an cróimiam is cúis leis an dath. Tagraíonn an focal saifír do na cineálacha daite eile den chorandam, go háirithe don chorandam ghorm.

Tá a lán mianraí alúmanaim eile sa dúlra chomh maith – na hiathchlocha, mar shampla, ar sileacáití alúmanaim iad. As an mbáicsít a bhaintear an chuid is mó den alúmanam, áfach.

Níl léamh ná scríobh ná insint bhéil ar chomh húsáideach is atá an t-alúmanam, ós miotal éadrom é agus an-teacht aniar ann. Go coitianta, measctar miotail eile tríd lena dhéanamh níos oiriúnaí d’úsáid ar leith. Baintear leas as an nglanalúmanam freisin, áfach – sa leictreonaic, ar a laghad. Go bunúsach, is é an glanalúmanam atá de dhíth más í an díontacht ar an gcreimeadh (ar an ocsaídiú) is mó atá ag teastáil, ach más í an chruacht agus an díontacht ar bhuaillí nó ar bhrú meicniúil atá de dhíth, roghnófar cómhiotal alúmanaim de chineál éigin.

An Altóir

An Altóir atá ar an réaltbhuíon idir an Scairp, an Riail, an Teileascóp agus Triantán an Deiscirt. Tá cuid mhaith réaltbhraislí le feiceáil san Altóir, agus tá Réaltnéal Roc an Gha Nimhe suite sa réaltbhuíon seo freisin. Níl an Altóir le feiceáil ach ó leathsféar theas an Domhain, agus mar sin, níl d’ainmneacha againn ar a cuid réaltaí ach Alpha Arae, Beta Arae, Gamma Arae agus araile.

Ara an t-ainm Laidine ar an Altóir. Tabhair faoi deara go dtagraíonn an t-ainm Gaeilge ”An tAra” do réaltbhuíon eile ar fad, an ceann ar a dtugtar Auriga as Laidin.

Is í Beta Arae an réalta is gile sa réaltbhuíon seo. Is K-réalta í, is é sin réalta fhlannbhuí, agus í níos fuaire ná an Ghrian. Tá sí ocht n-oiread agus aon chúigiú cuid chomh trom leis an nGrian, agus cúig mhíle agus sé chéad oiread chomh lonrúil. Glactar leis go bhfuil sí suite timpeall ar shé chéad go leith de sholasbhlianta ar shiúl uainn.

Maidir le hAlpha Arae, is B-réalta í – réalta bhán nó bhánghorm atá an-te. Cé go dtugtar ”alpha” uirthi in ainmníocht Bayer, níl sí ach ar an dara réalta is gile sa réaltbhuíon seo. Tá mais naoi nGrianta agus sé dheichiú cuid inti, agus í beagnach sé mhíle oiread chomh lonrúil leis an nGrian, má áirítear gach cineál radaíochta (an rud ar a dtugtar lonrachas bólaiméadrach). Tá sí ag casadh ar a hais chomh tapa is nach bhfuil déanamh na liathróide uirthi a thuilleadh – le fírinne dealraíonn sé go rachadh sí as a chéile dá mbeadh sí ag déanamh an bhulla báisín seo beagáinín níos sciobtha fós. Tá cuid mhór gáis agus deannaigh idir sinn agus Alpha Arae, rud a bhaineas de ghile na réalta mar a fheictear dúinn í (díobhadh a thugtar ar an maolú seo).

Altasamat

Altasamat is ea an cineál gléasadh nó feistiú a chuireas ar do chumas an teileascóp a rothlú ar an ais cheartingearach agus ar an ais chothrománach araon. Tagraíonn tús an fhocail don airde (altitude), agus is ionann an t-asamat agus an treoshuíomh compáis. Cineál altasamat é an túirín gunna chomh maith.

Feistiú simplí altasamait faoin teileascóp. Tugtar "feistiú Dobson" ar an saghas seo altasamat chomh maith. Ba é an réalteolaí amaitéarach Meiriceánach John Lowry Dobson a chéadcheap an cineál seo feistiú agus a rinne coitianta é. Bhíodh Dobson ag múineadh d'amaitéaraigh eile réalteolaíochta conas a d'fhéadfaidís a dteileascóp féin a thógáil agus feistiú altasamait a chur faoi, agus bhunaigh sé an cumann Sidewalk Astronomers leis an tuiscint ar na réaltaí a chur chun cinn i measc na gnáthmhuintire. Foinse: ECeDee/Vicipéid an Bhéarla. 

Altair

 Altair nó Alpha Aquilae a thugtar ar an réalta is gile i réaltbhuíon an Iolair. Réalta phríomhsheichimh den A-aicme is ea Altair agus í ar cheann de na réaltaí is gile ar an spéir, chomh cóngarach is atá sí dúinn – níl sí ach sé nó seacht solasbhliana déag uainn. Tá Altair ag dul timpeall ar a hais chomh sciobtha is go gcuireann an rothlú seo as a riocht í – níl sí sféarúil (níl sí ar dhéanamh na liathróide) ach sórt leibhéalta sna poil.